Parada kadın rüzgârı

‘Seçimle gelenin at koşturduğu’ kurumlar olarak görülmez. Tabii ki seçimle gelen iktidarlar, bu kurumlara para ile ilgili kararları alacak kadroları atarlar; o kurumun tüm toplum önünde itibarını korumalarını bekleyerek.

İşte Türkiye’de Merkez Bankası kurulurken de, tam bu nedenle ‘Türkiye Cumhuriyet’ denilerek bu bütüncül açı yerleştirilmiştir.İşte bu yüzden, itibar kaygısı olan kurumların bastığı paraların üzerine koyduğu görsel unsurlar; toplumun değer verdiği tarihsel kişilere ait portreler, eserler ve mekânlar oluyor; kapsayıcı, ama ayrıştırıcılıktan uzak biçimde.

Son dönemde gelişmiş ülke merkez bankalarının bastığı paralara bir ‘kadın hareketi’ damgasını vuruyor. Sorun tam şu; uzun bir süredir parasının üzerine bir kadın portresi koymamış ülkeler var. En başta da ABD.

ABD

ABD Hazine Bakanı Jack Lew, geçen yıl haziran ayında yaptığı bir konuşmada; 1920’de statükoya baş kaldıran kadınların oy kullanma hakkını aldıklarını, bugün tedavüldeki 7 ayrı banknot kupüründen hiç birinde bir kadın portresi olmadığını, bunun düzeltileceğini anlatıyordu. 

Lew 2013’de ilan edilen 10 dolarlık banknotun yenilenme sürecinde, banknotun arka yüzüne bir kadın portresi konulmasını düşündüklerini ilan etmişti. Lew, önceki gün de bu kadın portresinin ABD tarihine özgürlük mücadelesi simgesi olarak geçen Harriet Tubman olacağını açıkladı. Tubman, ilk ilan edildiği gibi 10’luk banknotta değil, 20’likte yer alacak.

Tubman, ABD’de 1822’de yaşama ‘köle doğan’ Afrika kökenli bir kadın. Kölelikten kurtulma, başka yaşamları da kölelikten kurtarma mücadelesini yürüten biri. Amerikan iç savaşı döneminde de kurtarma operasyonlarına girişip tek bir baskınla 700’den fazla kölenin özgürleşmesine katkı vermiş.

1920’de kadınların kazandığı oy hakkı mücadelesinin de en büyük destekçilerinden.

ABD’de ilk ‘first lady’ olan Martha Washington’ın portresi 1886 ve 1896’da 1 dolarlık gümüş sertifikasına basılmış. O tarihten beri hiçbir banknotta kadın portresine yer verilmemiş.

Aslında Tubman kararının arkasındaki hikâye; Lew’in Haziran 2015’deki açıklamasından sonra ‘kim konulmalı?’ sorusuna sahip çıkan kadın aktivistlerin başarısını yansıtıyor. Lew’in de çeşitli söyleşilerde anlattığı gibi, ilk açıklamadan sonra kadınlar yağmur gibi mesaj yağdırmışlar ABD hazinesine. Anketler düzenlenmiş. Sonuçta Tubman ilk sırada yer almış.2020’de kadınlar ABD’de seçme hakkının kazanılmasının 100. yılını kutlarken, Harriet Tubman’ın da portresi 20’lik banknotta yerleştirilmiş olacak.

ABD Hazinesi ayrıca, 10’luk dolar banknotlarına yine ABD’deki kadın hak ve özgürlük mücadelesi hareketinden Lucretia Mott, Sojourner Truth, Susan B. Anthony, Elizabeth Cady Stanton ve Alice Paul’ün de portelerini koyacak. 5’lik banknotlara da; Martin Luther King, Marian Andersonve Eleanor Roosevelt’in portreleri.

KANADA

Lew’in geçen yıl kadın portresi ilanı, 150 yıllık tarihinde parasında kraliçe dışında bir kadın portresi kullanmamış olan Kanada’da etkisini gösterdi. Kanada’nın yeni Başbakanı Justin Trudeau, mart başında bir duyuru yaptı; 2018’de tedavüle çıkacak yeni banknot serisi için kadın portresi düşündüklerim; yurttaşlardan simgeleşmiş bir tarihi kadın önermelerini istedi.

Kanada Merkez Bankası Başkanı Stephen Poloz şöyle anlatıyor: “Banknotlar, kültürel mihenk taşlarıdır; toplumun çeşitliliğini yansıtmak ve de kutlamak için kullanılabilir.”

Aranan koşullar şöyle; Kanada doğumlu, her hangi bir alanda halkın yararına olan bir başarı ya da liderlik göstermiş, en yakın 25 yıl öncesinde yaşama veda etmiş bir kadın olmalı. 15 Nisan’da biten açık uçlu ankete 26 bin isim önerisi gelmiş. Şimdi önce toplumu temsil eden bir jüri listeyi 12 kişiye düşürecek, sonra da 5’ kadın olan 7 üyeli uzmanlardan oluşan danışma kurulunca 3-4 kişiye düşürülecek. Bu kurul bile temsil açısından tartışma götürmez. Sonra da başkan ve bakan kim olacağına karar verecekler. Yani ‘beni halk seçti, istediğim portreyi paraya koyarım’ anlayışı yok. 

İSVİÇRE 

İsviçre’nin para hikâyesi ise her zaman ileriden gidiyor. 6 ayrı kupür olan parasında tek kadın portresine yer veren İsviçre Merkez Bankası da, 12 Nisan’da yeni 50’lik Frank banknotları dolaşıma soktu. İlk defa herhangi bir portre olmayan bu banknotların özelliği bir kadın tarafından tasarlanmış modern bir kupür olması. 50’liğin teması ‘rüzgâr’. İleride dolaşıma çıkacak diğer banknotların teması da; ışık, zaman, su, madde ve dil gibi temalar olacak.

Banknotta benim dikkatimi çeken şu oldu; tasarımda banknotun nominal değerinin yani 50 sayısının yatay olarak değil, dikey olarak kullanılmış olması. Böylece, gündelik yaşamda paranın ‘ergonomisini’ bir kadın düşünmüş; bu tasarımla, para bir kişiden diğerine uzatılırken sayılar, alan ya da veren için yatay duruyor. İşte o tasarımı yapan kadın, İsviçre Merkez Bankası’nın davetiyle kolları sıvayan 38 yaşında genç bir kadın Manuela Pfrunder.

TÜRKİYE

Türkiye’de dolaşıma sokulan banknotlarda ilk kadın görseli 1942’de basılan ve 1952’ye dek dolaşımda olan 10 TL’lik kupürün arka yüzünde yer alan “Üç Köylü Kadın” oldu. Bunu daha sonra yine 1942’de basılan ve 1946’ya kadar tedavülde kalan 100 TL’nin arka yüzündeki “Üzüm Salkımı Tutan Kız” fotoğrafı izledi. Bu anonim kadın fotoğraflarının sonuncusu, 1952’de basılan ve 1970’e kadar tedavülde kalan 5 TL’nin arka yüzündeki “Fındık toplayan köylü kızları” idi. Merkez Bankası tarihinde paraya imza atan iki kadın başkan yardımcısı vardı; ama bir türlü parada sembol bir kadının portresi olmamıştı. İlk kadın portresi 2005’de başlatılan ‘6 sıfır atma’ olarak bilinen para reformu sonrasında yenilenen banknotlarda yer aldı. 2009’da para reformunun son aşamasında çıkarılan yeni 50 TL’nin arka yüzünde, 1862 yılında İstanbul’da doğan ilk kadın felsefeci ve roman yazarı Fatma Aliye’nin portresi yer aldı.