Çocuğu vegan besleme tartışması... Gelişimi etkiler mi? Faydalı mıdır, zararlı mıdır?

Kırmızı et, tavuk ve deniz ürünlerinin yanı sıra yumurta, süt ürünleri, bal gibi hayvansal kaynaklı besinlerin tüketilmemesi veganlık olarak adlandırılıyor.

Dünya genelinde gün geçtikçe popülerlik kazanan veganlık sadece beslenme biçimi değil bir yaşam şekli olarak da tanımlanıyor. Bazı vegan ebeveynler, çocuklarını da doğduklarından itibaren bu şekilde yetiştirmeyi tercih ediyor.

Dünya genelinde örnekleri bolca olan vegan ebeveynlere ülkemizde de rastlamak mümkün. O ebeveynlerden biri de Doç. Dr. Suat Erus. 

Suat Erus’un çocuğunu vegan olarak yetiştirdiğini belirttiği sosyal medya paylaşımın ardından konu hakkındaki tartışmalar alevlendi. Erus kendisine gelen eleştirilere bir tıp doktoru olarak da cevap verdiğinin altını çiziyor. 

Ancak ilk yaşlarda cocukların hayvansal gıda almamasını destekleyenler olduğu gibi bunun bir istismar olduğunu, çocukların gelişimini olumsuz etkileyeceğini savunanların sayısı da oldukça fazla.

Konunun hukuksal ve tıbbi boyutuna geçmeden önce, çocuğunu vegan olarak büyütmeyi seçen Doç. Dr. Erus’un bu konuda neler söylediğine bir bakalım.

BEŞ YIL ÖNCE VEGAN OLDULAR

“Eşimle ben beş yıl önce vegan yaşama geçtik. Bu kararı almamızın altında hem sağlık hem etik hem de ekolojik sebepler yatıyordu” diyen Erus, çocuğu hakkında merak edilen detayları anlatıyor:

“Yaklaşık iki yıl sonra eşimin hamile olduğunu öğrendiğimizde, o güne kadar yaptığım bitkisel beslenme araştırmalarımı hamilelik ve çocuk büyütme üzerine yoğunlaştırdım. Sonuçta geldiğimiz noktada, doğumdan ölüme kadar, hiçbir fizyolojik veya patolojik durumda hayvansallara muhtaç olmadığımızı, bilakis kısa ve uzun vadede hayvansalların yetişkinlere verdiği zararlar çocukluk yaşta başladığı için çocukluktan itibaren tüketilmemeleri gerektiğini düşünüyoruz.

‘DEMİR VE VİTAMİN TAKVİYESİ DİĞER ÇOCUKLAR KADAR VERDİK’

Çocuğumuz ilk altı ay sadece anne sütü aldı, ilk altı aydan sonra haşlanmış meyve ve sebze püreleri verdik. Bir yaşından sonra da genelde evde pişen yemeklerle beslendi. Tüm bu süreçte takviye olarak da B12 damlası ve vegan olmayan diğer çocuklar kadar demir ve D vitamini verdik.

‘ÇOCUĞUMUZA ZORLA HİÇBİR ŞEY YEDİRMİYORUZ’

İnsanların anlamadığı bir şey var, biz çocuğumuza zorla hiçbir şey yedirmiyoruz. Oysa hepimiz standart bir ebeveynin çocuğuna nasıl zorla et yedirdiğini süt içirdiğini biliyoruz, hatta hatırlıyoruz. Bu da yetmezmiş gibi, eğer yemezse başına gelebilecek kötü senaryolar sunup çocuğu baskı altına almaya çalışıyorlar; mesela süt içmezsen kısa kalırsın, dişlerin çürür, et yemezsen beynin gelişmez vs. Bir durup düşünürsek hangisinin istismar olduğunu anlamak zor değil.

PROTEİN VE DEMİRİN YANI SIRA TRANS YAĞIN DA EN ÖNEMLİ KAYNAĞI KIRMIZI ET

Protein ve demir almak için en önemli kaynağın kırmızı et olduğu söylenir, ama trans yağın da en önemli kaynağı kırmızı ettir. Hatta cips gibi abur cuburlarda bulunduğundan kat be kat fazla vardır. Sonuç olarak bitkisel besinlerle beslenildiğinde hiçbir besinden mahrum kalınmayacağı gibi hayvansallarla alınan risklerden de muaf olmuş olunur.

‘ÇOCUĞUMUZ VEGAN OLMAK İSTEMEZSE KARAR KENDİSİNE AİTTİR’

Çocuğun vegan olma kararı tabii ki kendisindedir, sadece nasıl besleneceği değil, nasıl yaşayacağı, neye inanacağı, ne giyeceği bile kendi kararındadır. Biz çocuğumuza zorla hiçbir şey yaptırmıyoruz. Günün birinde bizden habersiz veya haber vererek istediği her şeyi yiyebilir, içebilir, giyebilir. Biz, sadece bizim için doğru olduklarına inandıklarımızı çocuğumuza aktarmakla yükümlüyüz, tıpkı vegan olmayan ebeveynlerin olduğu gibi. Çocuğumuz bir gün gelip de ben vegan olmayacağım derse karar kendisine aittir. 

Suat Erus, yaşadıkları süreci ve çocukları hakkında aldıkları kararın detayını bu şekilde özetliyor. Öte yandan bu konuyu merak edenlerin kafasında da sayısız soru oluşuyor.

• Vegan beslenmek çocukların gelişimini etkileyebilir mi?
• Çocukların ihtiyacı olan besinler sadece bitki bazlı gıdalardan alınabilir mi?
• Et tüketmeyen, doğumundan itibaren vegan beslenen çocuklarda ileriki yıllarda sağlık sorunları görülme riski daha mı fazla?
• Bir çocuğun ek gıdaya geçiş döneminde ve sonrasında beslenme rutini nasıl olmalı?

Tüm bu soruları ve daha fazlasını Çocuk Endokrinolojisi Uzmanı Dr. Sultan Kaba ile Beslenme ve Diyetetik Uzmanı Doç. Dr. Alev Keser cevaplıyor.

'YETERLİ VERİ YOK'

Çocukların vegan yetiştirilmesi konusuna bir beslenme uzmanı olarak nasıl bakıyorsunuz?

Alev Keser: Bilimsel veriler, iyi planlanmış vegan diyetlerin özellikle bitkisel kaynaklı besinlerde yeterli çeşitlilik sağlandığında, bebeklik ve çocukluk dönemi de dahil olmak üzere yaşamın tüm evrelerinde yeterli beslenmeyi sağlayabileceğini öne sürüyor.

Ancak bebek ve çocuklarda vegan beslenmenin metabolik etkilerine, büyüme ve gelişmelerine yönelik yeterli veri bulunmuyor. Çocuklar sağlıklı bir şekilde büyümeleri, beyin, endokrin ve immün sistemlerinin gelişimleri için, yetişkinlere kıyasla vücut ağırlıkları başına fazla enerjiye ve besin ögesine ihtiyaç duyarlar. Bu nedenle, çocuklara yönelik beslenme önerileri yetişkin vegan çalışmalarına dayalı olarak yapılamayacağı için vegan beslenen çocuklarda uzunlamasına çalışmalar yapılması önemli bir gerekliliktir.

GELİŞİM SÜRECİ ETKİLENEBİLİR

Vegan beslenmek çocukların gelişimini, boy uzamasını vb. faktörleri etkileyebilir mi?

Sultan Kaba: Kesinlikle, etkileyebilir. Çocukluk çağının yetişkin dönemden en önemli farklarından biri vücut büyümesinin ve beyin gelişiminin hızlı olmasıdır. Büyüme konusunda genetik, beslenme ve hormonların rolü çok büyük. Vegan beslenme şekli özellikle protein ve mikronutrientlerin eksikliği konusunda yüksek risklidir. Protein eksikliği direkt büyüme geriliğine yol açabileceği gibi, vitamin ve mineral eksikliklerinin de katkısıyla büyümede gerekli hormonların yapımında ve etkisinde de azalmaya yol açarak sağlıklı büyümeyi aksatabilir.

Vegan beslenen bir çocuğun gelişimi ideal boy kilo eğrisinin altında kalıyorsa vegan beslenmeyi kesmek gerekir mi?

Sultan Kaba: Öncelikle vegan beslenme bir yaşam biçimi. Karşımızda bir çocuk olduğunu düşünürsek anne babaların çocuk adına hem uygulamada zorluklar taşıyan hem de çocuğun vücut sağlığı üzerine olumsuz sonuçları olabilecek bir yaşam biçimine karar vermelerini doğru bulmuyorum.

Ancak yine de bu konuda ısrar söz konusu ise, vegan beslenme biçimini benimseyen ailelerin çocuklarının sağlık kontrollerinin daha sıkı bir şekilde yapılması gerekiyor. Vegan beslenen çocuklarda kalsiyum, B12, çinko ve demir eksikliği riskleri artıyor. Bu takviyelerin ilaç şeklinde sürekli alınması gerekir ki, hiç pratik değil. Biz yetişkinler için de ilaç uyumu en büyük zorluklardan biri iken çocukların sürekli ilaç kullanmaya uyum sağlamaları pek inandırıcı değil.

Alev Keser: Çocuklarda sağlıklı büyümenin takibi büyüme eğrilerine göre yapılır. Her çocuğun genetik yapısı, büyüme hızı ve fiziksel özellikleri birbirinden farklı olmakla birlikte büyümenin durması ya da yavaşlaması yetersiz beslenmenin bir göstergesidir. Bu durumda vegan beslenmeyi kesmek bir seçenek olmakla birlikte vegan beslenenlerde gözlenen sağlık riskleri doğru beslenme davranışları ile azaltılabilir. Özellikle vegan beslenen çocuklarda artan protein ihtiyacı diyetin enerjisi ve bitkisel besinlerin çeşitliliğinin yeterliliği sağlandığında karşılanabilir.

Bir çocuğun ek gıdaya geçiş döneminde ve sonrasında beslenme rutini nasıl olmalı?

Sultan Kaba: İlk 6 ay kesinlikle sadece anne sütü ile beslenmeli. Anne de gebeliğin başından itibaren ve emzirdiği sürece dengeli ve yeterli beslenmeli. Mikronutrient eksiklikleri giderilmelidir. 6 aylık olduktan sonra tamamlayıcı beslenmeye başlanmalı ancak anne sütü 2 yaşa kadar sürdürülmelidir. Çocukluk çağı beslenmesinde 4 ana besin (ekmek ve tahıl grubu – sebze meyve grubu – et grubu – süt grubu) mutlaka yer almalıdır. Öncelikle kahvaltı vazgeçilmez öğün olmalıdır. Gece uzun süren açlık sonrası beynin ihtiyacı olan ilk enerji kaynağı kahvaltı öğünü ile sağlanmalıdır. 

BESLENME DÜZENİ ÇOK İYİ PLANLANMALI

Çocukların ihtiyacı olan besinler sadece bitki bazlı gıdalardan alınabilir mi yoksa çocuğun et ve süt ürünlerine de ihtiyacı var mıdır?

Alev Keser: Yalnızca bitki bazlı besinler ile beslenmenin sağlık üzerine olası riskleri yadsınamaz bir durumdur. Ancak bu sağlık riskleri yalnızca vegan bireyler için değil hayvansal besin tüketen bireyler için de geçerlidir. İyi planlanmamış bir beslenme düzeni her zaman besin ögesi yetersizlikleri riski barındırıyor. Büyüme gelişme için elzem olan protein, kalsiyum, çinko, demir, iyot, D vitamin ve B12 vitamini daha çok hayvansal besin kaynaklarında bulunuyor. Bitkisel kaynaklarda bulunan formlarının vücutta kullanım oranları daha düşük olduğundan daha fazla miktar besin tüketimi ile eksikliğin büyük çoğunluğu için önlenebiliyor. Ancak B12 vitamini ve D vitamini için durum farklı. B12 vitamini sadece hayvansal besinlerde bulunuyor, eksiklik durumunda mutlaka vegan takviyeler kullanılmalı. D vitamini ise temelde besinler ile alınan bir vitamin olmadığından vegan olmayan bireylerde olduğu kadar dikkat edilmelidir.

Et tüketmeyen, doğumundan itibaren vegan beslenen çocuklarda ileriki yıllarda sağlık sorunları görülme riski daha mı fazla?

Sultan Kaba: Her ne kadar vegan beslenmede kalp sağlığı üzerine olumlu etkilerden bahsedilse de yasaklı beslenme modellerinde besin eksikliklerinin sonuçları da korkunçtur. Potansiyel eksiklikler açısından denetleme ve eksikliklerin düzenli olarak takviye edilmesi her zaman uygulanamayacağı için özellikle kemik sağlığı ve beyin sağlığı üzerine olumsuz etkileri çok muhtemeldir. Ders başarısı ve sosyoentellektüel kapasitede kayıplar da yine maalesef olabilir.

Alev Keser: Doğru bir şekilde planlanan vegan diyetler sağlık ve besin değeri yönünden yeterli olup bazı hastalıkların önlenmesi ve tedavi edilmesi için yararlı olabiliyor. Vegan yetişkinlerle yapılan çalışmalar sonucunda bu bireylerin omnivor (hem bitkisel hem de et ve süt ürünleri ile beslenenler) olanlara kıyasla daha düşük vücut ağırlığına sahip olduğu ve obez olma risklerinin azaldığı saptanmıştır. Bunun yanı sıra serum lipit düzeyleri sağlıklı değerlerde olup, kalp ve damar hastalıkları riski düşüktür. Vegan diyetleri uygulayanlarda bu olumlu faydalar olmasına rağmen protein, kalsiyum, demir, çinko, B12 ve D vitaminleri, yağ asitleri ve iyot açısından yetersizlikler görülebiliyor. Çok katı vegan beslenme alışkanlığı olan çocukların günlük besin alımları iyi planlanmazsa büyüme geriliği görülebiliyor.

'ÇOCUK BİLİŞSEL YETERLİLİĞE ERİŞTİĞİNDE KARARINI KENDİ VERMELİ'

Çocukların henüz kendi tercihlerini yapamayacak yaşlarda vegan ya da omnivor diye ayrılması doğru mu?

Alev Keser: Yetişkinlerde veganizm tüm dünyada giderek yaygın hale geliyor ve yapılan çalışmalar beslenme ile ilişkili kronik hastalıkları önlemesi açısından sağlık üzerine olumlu etkiler gösteriyor. Ancak özellikle erken çocukluk döneminde başlayan bitki bazlı diyetlerin sağlık üzerine kalıcı fayda sağladığına dair net bir bilimsel kanıt yoktur. Ebeveynler çocuklarını vegan beslenme tarzı ile besleme kararı verdiklerinde, bu diyetin çocuk açısından iyi planlanmış, çeşitlendirilmiş ve potansiyel eksikliği oluşabilecek mikro besin ögeleri açısından takviye edilmiş olması gerekiyor. Aksi halde etik, ekolojik veya sağlık açısından tercih edilen bu beslenme tarzı çocuğun sağlığı üzerinde olumsuz etki oluşturabilecektir. Öte yandan çocuğun kendi kararlarını verebilecek bilişsel yeterliliğe eriştiğinde vegan beslenme tarzını sürdürüp sürdürmeyeceğine karar vermesine olanak sağlanmalıdır.

Sultan Kaba: Klasik beslenme şekline üstün olduğu kanıtlanmamış ve yasaklardan oluşan bir beslenme biçimi, özellikle çocukların yasaklara karşı çok direnç gösterip tam tersi davranışları göstermeye eğilimli olduklarını düşünürsek, kişilik gelişimlerini de etkileyebilir. Ergenlik döneminden sonra çocuk kendi isterse böyle bir tercih yapacaktır. Çocukluk döneminde yönlendirme yapmaktan kaçınılmalıdır.

VEGAN ÇOCUK YETİŞTİRMEK HUKUKİ AÇIDAN NE ANLAMA GELİR?

Vegan beslenme konusunda sosyal medyada çok fazla ebeveyn bunun çocukların tercihi dışında yapılmasının bir istismar olduğunu düşünüyor. Konu elbette yoruma fazlasıyla açık, herkes farklı bir fikir ortaya atabiliyor. Peki hukuksal anlamda böyle bir tanım var mı? 

Avukat Kerem Olcayto, bu soruya yanıt vermek için önce istismar kelimesinin tanımının yapılması gerektiğinden bahsediyor ve ihmal kavramının duruma daha uygun olduğunu vurguluyor:

“Ebeveynlerin çocukları ile ilgili çocuğun doğru ve sağlıklı gelişimi için ihtiyaçlarının karşılanması ve hoş görülü ortamda yetiştirilmesi hususlarında görev ve sorumlulukları bulunmaktadır. Bedensel ruhsal ve cinsel gelişimin henüz tamamlanmadığı 0-18 yaş arasındaki dönem çocukluk dönemi olarak tanımlanır.

Bu dönem içerisinde çocuğun bakmakla yükümlü kimseler ve diğer yetişkinler tarafından fiziksel, duygusal, zihinsel veya cinsel gelişimlerini engelleyen ya da beden veya ruh sağlığına zarar veren, kaza sonucu olmayan durumlarla karşı karşıya bırakılmasına çocuk istismarı denmektedir. Çocuğun sağlığı, fiziksel veya psikolojik gelişimi için gerekli ihtiyaçların karşılanmaması ise ‘çocuk ihmali’ olarak tanımlanmaktadır.”

“Çocuğa yönelik kötü muamelenin fiziksel, cinsel ve duygusal istismar ile ihmal olmak üzere dört farklı boyutu vardır” diyen Olcayto bu soruya şu cevabı veriyor:

“Belirttiğimiz üzere ihmal ise; çocuğun beslenme, barınma, sağlık, giyim korunma ve gözetim gibi yaşamsal ihtiyaçlarının kendisine bakmakla yükümlü kişilerce karşılanmamasıdır. Bu açıklamalar ışığında tanımlardan da anlaşılacağı üzere doğru planlama yapılmadan çocuğunu vegan besleyen ebeveynin ihmali söz konusu olabilir. Olası ebeveyn ihmali, Aile ve Sosyal Hizmetler uzmanlarınca çocuğun mevcut psikolojik ve fiziksel durumu incelenerek belirlenir.”