Şair ve filozof farkı

“Sözcükler bilinmeyeni ifade etmek için kullanılır.” Dante, bunu ‘Ziyafet’in (Convivio) bir yerinde dile getirir. Bu, sözcüğün dilbilimsel ya da felsefi bir tanımı değildir. Buradaki sözcük kelimesi, sözcüğün ne konuşma dilindeki sözcüğü ne de düzyazı metnindeki sözcüğü dile getirir. Dante’nin dile getirdiği, sözcüğün şiirin varlığı içindeki konumudur: Şiirde, sözcük, bilinmeyeni ifade eder. Bilinmeyen ifadesiyse, henüz tarif edilmemiş olanı dile getirir. Şiir, dünyada el yordamıyla ilerlemenin adıdır.
Dante’nin, gerek ‘Yeni Hayat’ı gerek ‘Ziyafet’i üzerine ayrıntılı olarak durmamız gerekir. Dante, bu yapıtlarında, kendi şiiri üzerine, bir tefekkür geliştirir ama metni bir okur olarak değil, onu yazan şair olarak ele alır, yani bu metinlerin nasıl görüldüğü üzerinde değil, tam tersine yazılma niyetleri üzerine odaklanır. ‘Ziyafet’in bir yerinde şöyle söylüyor: “‘Yeni Hayat’ı, gençliğimin hemen başındayken yazdım ve şimdi burada artık o yaşım çoktan geçti. Ve bunun yanı sıra yazmış olduğum şiirlerde dışarıdan bakıldığında görülenle benim asıl niyetim farklıdır, bunu edebi yorumun yanında alegorik anlamlarını açıklayarak göstermeyi düşünüyorum.” Bu paragraf, bize, Eco’nun ‘metnin niyeti’, ‘yazarın niyeti’ ayrımının tarihsel zeminini de gösterir.

‘Ziyafet’, Dante’nin felsefe okumalarının sonucunda kaleme aldığı, tasarladığı bir kitap. ‘Ziyafet’te belirttiğine göre, felsefenin temel yapıtlarını okumaya 30 ay ayırmış. Dante, felsefeyi, bir kadına benzetiyor: “Aklım; yazarların, irfanın, kitapların kadını olan felsefenin en âli şey olduğuna hükmetti. Onu asil bir kadın gibi hayal ediyordu.” Tamamlanmamış bir yapıt ama bugün bunun bizim için bir önemi yok. ‘Ziyafet’, sözün tamamlanamamış olmasının ötesinde, şiir bakımından benzer konulara ya da olgulara, bir şairin, filozoftan farklı olarak nasıl yaklaştığını göstermeye odaklanır.
‘Ziyafet’in sonlarına doğru bir yerde, Dante’nin şu ayrımı dikkate çekicidir: “Asil bir mizacın ergenlikte itaatkâr, yumuşak başlı ve utangaç olması, kendine özen gösterdiğini de gösterir, böylece gençlik çağında ölçülü, güçlü, sevgi dolu, nazik ve sadık olur. Bu beş şey kendimize duyduğumuz saygı doğrultusunda mükemmel olmamız için gerekli görünür.” Dante, şairin, insanı, onun ne olduğu üzerinden değil, kendi varlığını, yaşamının her evresinin deneyimi üzerinden düşündüğünü dile getirir.

Kendi varlığının deneyimi üzerinden düşünme biçimi, Descartes’in ‘Yöntem Üzerine Konuşma’sını çağrıştırsa da, bu düşünüş, Augustinus’un, ‘İtiraflar’da keşfettiği bir düşünüş biçimidir. (Rousseau’nun ‘İtiraflar’ı ile Althusser’in ‘Gelecek Uzun Sürer’i de aynı düzlemde yer alır.) Kendi varlığının deneyimi üzerinden düşünme, itirafa dayalı bir düşünme biçimidir. Deneyim ifadesi burada, ilk defa yaşanan bir durumun tarifsizliğini dile getirir, aynı şeyin birkaç defa yaşanmasıyla alınan ders durumunu değil. Martin Jay, ‘Deneyim Şarkıları’nda, ‘denemek’ ile ‘tehlike’nin aynı kökten geldiğine işaret eder.
Bu durumda, felsefe okumaya neden gereksinim duyar Dante? Bu konuda, Erich Auerbach’ın özgün bir yorumu söz konusudur: “Dante, şiirsel fantezisinin şahsiyetleri arasında yaşamaktadır; her biri somut bir anın irrasyonel esininden doğmuştur ve felsefi düşüncenin yardımıyla, her bir şahsiyete, kendisine uygun doğayı, yeri, rütbeyi ve faaliyeti tanımlayabilmiştir.”
Dante’nin ‘Ziyafet’inin çevirisi, bu yıl için, Erich Auerbach’ın ‘Dante-Seküler Dünyanın Şairi’nin çevirisi denli sürpriz bir çeviri oldu.
Kitabın adının neliğini okura bırakıyorum. Son söz Dante’den: “Aşkım bir kadının merhamet dolu görüntüsüyle başladı.”

ZİYAFET (CONVIVIO)
Dante Alighieri
Çeviren: Timur Guda
Kırmızı Kedi Yayınevi, 2022
248 sayfa, 22 TL.