İstanbul’un başka yerde kaydı olmayan kahramanları

Karaköy’de, Bankalar Caddesi üzerindeki tarihi binasında ikamet eden Salt Galata, tarihçi ve romancı Reşad Ekrem Koçu’nun yaşamının büyük bir bölümünü adadığı ‘İstanbul Ansiklopedisi’nin yayımlanmamış bölümlerine ışık tutan ‘Başka Kayda Rastlanmadı’ başlıklı sergiye ev sahipliği yapıyor. G harfine kadar 11 cildi basılan ansiklopedinin tasarım aşamasında bulunan maddelerinden oluşturulan sergi, başta Galata ve çevresi olmak üzere İstanbul’da başka hiçbir tarihyazımında kaydı olmayan insanları ve olayları gözler önüne seriyor. Ayrıca sergi, kendi ifadesiyle İstanbul’un ‘muazzam kütüğü’nü çıkarma amacıyla yola çıkan Koçu’nun tarihyazımındaki ayrıcalıklı konumunun ipuçlarını da gözler önüne seriyor.
Reşad Ekrem Koçu, 1905’te İstanbul Göztepe’de gazeteci ve eğitimci Ekrem Reşad Bey ve Hacı Fatma Hanım’ın oğlu olarak dünyaya geldi. 1921’de Bursa Lisesi’nden mezun olan Koçu, 1931’de ise İstanbul Darülfünunu (İstanbul Üniversitesi) Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü’nden mezun oldu. İst Dergi’den Erdem Yücel’in yazısına göre o yıllarda Darülfünun’un Osmanlı kürsüsünün başında olan tarihçi Ahmet Refik Altınay, Koçu’daki tarih sevgisini görmüş ve onu kürsüsüne asistan olarak almıştı. Koçu, kendisinin bir tarihçi olarak yetişmesinde Altınay’ın büyük bir payı olduğunu belirtiyordu. Altınay’ın İstanbul üzerine yazdığı yazılar, Koçu’yu etkilemişti. Altınay, 1933’te yürürlüğe giren üniversite reformuyla görevinden uzaklaştırılınca Koçu da hocasının ardından üniversiteden istifa etti. Tarihçi, bu istifasının ardından kariyerine Kuleli Askeri Lisesi, Vefa Lisesi ve Pertevniyal Lisesi’nde tarih öğretmenliği yaparak devam etti. Ayrıca aralarında Milliyet, Cumhuriyet, Yeni Sabah, Hergün, Hayat Tarih Mecmuası, Resimli Tarih Mecmuası’nın da olduğu pek çok gazete ve dergide makaleler yazarak geçimini sağladı.

‘ÖZEL RUHLARDAN BİRİ’

Orhan Pamuk’un “İstanbul’un hüzünlü ama tamamlanmamış imgesini yaratan o özel ruhlardan biri” olarak tanımladığı Koçu, tarihi gündelik hayatın içinde gizli kalmış hikâyeleriyle anlatırdı. Özellikle de tarihi vesikalardan, halk anlatılarından ve eski gazetelerin içinden tarihçilerin ilgilenmediği insanları, onun deyimiyle ‘ayaktakımı’nı bulup çıkarır, onların saklı tarihini okurla buluştururdu.
İstanbul’da yaşayan zenneler, hayat kadınları, yeniçeriler, sultanlar, hippiler, esnaf... Koçu, İstanbul’un bu kayda alınmamış yüzünü 1944 yılında fasiküller halinde yayımlamaya başladığı ‘İstanbul Ansiklopedisi’nde mercek altına aldı. İstanbul’a dair tarihi, coğrafi, mimari, edebi ve folklorik konuları da işleyen tarihçi, bu ansiklopediye tüm yaşamını adadı. Ancak İstanbul’un ‘muazzam kütüğü’nü oluşturmak hayaliyle yola çıkan Koçu, bu ansiklopedi uğruna babadan kalma köşkünü, tüm parasını ve en son da sağlığını kaybetti. 34 fasikülün ardından 1951’de ekonomik sebeplerle ansiklopediye ara vermek zorunda kaldı. 1958’de yeniden yayımlamaya başladığı ansiklopedinin macerası 173 fasikül ve 11 cilde ulaştı. Ancak ‘Gökçınar (Mehmed)’ maddesi ile biten 1973 tarihli fasikül, ‘İstanbul Ansiklopedisi’nin son fasikülü olmuştu. Koçu, yayımlanan bu fasikülden tam iki yıl sonra 6 Temmuz 1975’te yaşama veda etti.

‘MÜNASEBETSİZ’ ARŞİV!

Salt Galata binasının üç katına yayılan ve yapının bulunduğu Galata semtini de kapsayan ‘Başka Kayda Rastlanmadı’ sergisi, İstanbul’un geleneksel mahalle düzeninin dışında yaşayanların izlerini süren ‘tuhaf’ ve ‘münasebetsiz’ bir İstanbul arşivi sunuyor izleyicilere. ‘İstanbul Ansiklopedisi’nin kendine özgü yapısını takip ederek kurgulanan sergi, ansiklopedinin devamında yer alması planlanmış ve arşivde listesi bulunan maddelerin taslakları, yayımlanmış ciltlerdeki bazı maddelerin erken versiyonları, fotoğraflar, çizimler ve alıntılardan oluşuyor. Aynı zamanda Koçu’nun kendi aile arşivinden fotoğraf ve belgeleri de görmek mümkün.
Yedi bölümden oluşan sergide izleyiciler, Koçu’nun ‘başka yerde kaydı’ olmayan kahramanlarıyla tanışıyor. Zaten serginin başlığı da Koçu’nun kendine has bu deyişinden geliyor. Peki, kim bu başka yerde kaydı olmayanlar ve hikâyeleri? Örneğin Ayaspaşa’da geceleri Parkotel ve Cennet Bahçesi etrafında dolaşarak oradan geçen kadınlara saldıran ve kanlarını emen gizemli ‘Ayaspaşa Vampiri’... Kendisi gibi hırsızlıktan yakalanan 12 yaşındaki Mehmet’e ‘Gayet saf görüneceksin oğul’ nasihati veren, sabıkası 200’e yaklaşan ‘Dede’ Tevfik... 1970’te ismi ve resimleri günlük gazetelere geçmiş, Ankara’daki eşini bırakıp Sultanahmet’e gelerek Hippilere katılan Gülay... Dar bir pantolon, bol bir kazak giyen kâkülleri kaşlarının altına kadar düşen Gülay, bu ‘özgür’ yaşamında dans ettiğini, müzik dinlediğini, sarhoş olduğunu, seviştiğini ve paraya ne zaman ihtiyacı olursa o zaman çalıştığını anlatıyor 14 Ocak 1970’de yayımlanan Hürriyet Gazetesi’nde.

Dönemin ilginç olaylarının olduğu gazete kupürlerini ve belgelerini de görmek de mümkün sergide. Erkek ve kadınların katıldığı güzellik yarışmaları, kadınların ‘ilk kez’ giydiği kıyafetler ve onlara verilen tepki sergide en dikkat çeken bölümler arasında yerini alıyor. İstiklal Caddesi’nde ‘mini şortunu’ giyip yürüyen İnci Günay’a yer verilen haber, aslında dönemin ‘cesur’ yeniliklerini anlatırken insanların kadınlara o dönemdeki bakış açılarına dair ipucunu da veriyor izleyiciye. Bazı şeylerin de hiç değişmediğini gösteriyor... Şilebezi mayolarını giyip İstanbul sahillerinde güneşlenen kadınların ‘çıplak’ dolaştığına dair yorumlar da bunu destekler nitelikte. Ayrıca sergide, Taksim ve Galata çevresinde değişen ve tarihe karışan kent dokusuna dair arşiv çalışmaları da bulunuyor. Tepebaşı Tiyatrosu’nun tarihe karışması, Taksim Meydanı’nın nasıl düzenleneceğine dair haberler de semtin dokusunun günümüze kadar nasıl değiştiğini gözler önüne seriyor.

Karikatürist Cem Dinlenmiş’in sergi kapsamında ‘İstanbul Ansiklopedisi’nden yola çıkarak ürettiği illüstrasyonlar da karakterlerin zihinlerde canlanmasına yardımcı oluyor. Ayrıca ziyaretçiler, sergi mekânının ikinci katına yerleştirilen masada, Koçu’nun kahramanlarını kendisi de çizerek farklı karakterler yaratabiliyor.

Sergi, arşiv ve belgeleri karıştırmaktan hoşlanmayan insanların bile keyifle gezebileceği bir sergi. Hiçbir yerde kayıtları olmasa da bu arşivlerde yer alan insanlar ve hikâyeleri, ziyaretçilerin belki de korktuğu ‘öteki’ İstanbul’un dünyasına bazen gülümseyerek bazen dehşete kapılarak bazen de kendinden bir şeyler bularak girmesini sağlıyor. Sanki bir hikâye kitabının içinde dolaşır gibi…
Meraklısına not: Koçu’nun aralarında ‘Kösem Sultan’, ‘İstanbul Tulumbacıları’ ve ‘Kabakçı Mustafa’nın da olduğu 29 kitabı ile tefrikalardan derlenen eserleri Doğan Kitap aracılığıyla okurla buluşuyor.

Yakında internette erişime açılacak
Sergiyi oluşturan Salt ekibi Bülent Tanju, Cansu Yapıcı, Gülce Özkara, Masum Yıldız’a göre Salt’ın Reşad Ekrem Koçu ve İstanbul Ansiklopedisi Arşivi ile ilgili çalışmaları 2018 yılına dayanıyor. Arşivi koruyan ailenin Salt ile iletişime geçmesi ve arşivin Kadir Has Üniversitesi’ne devriyle birlikte iki kurum arşiv üzerindeki çalışmalarına başlamış. Yaklaşık 40 bin öğelik bir belge grubu halinde Kadir Has Üniversitesi’nin devraldığı ‘İstanbul Ansiklopedisi Arşivi’, Koçu’nun tasarı aşamasında kalmış gelecek ciltler için derleyip kurguladığı, yer yer kaleme aldığı kapsamlı malzeme ile şahsi kütüphanesinden 1.460 yayını içeriyor. Salt’ın geliştirilmesini üstlendiği İstanbul Ansiklopedisi Arşivi, yakın zamanda internette herkesin erişimine açılacak.

‘Başka Kayda Rastlanmadı: Reşad Ekrem Koçu ve İstanbul Ansiklopedisi’ başlıklı sergisi 29 Ekim 2023’e kadar Salt Galata’da görülebilir.