Bir imparatorluk ve bir cumhuriyet

Cumhuriyet’i kuran askeri kadro Osmanlı subaylarından oluşur. İçlerinde Enver Paşa, İsmet İnönü, Atatürk, Fevzi Çakmak ve Fahrettin Altay’ın da bulunduğu yüzlerce genç asker ilkin imparatorluğun ayakta kalması için mücadele ederler. İster İttihatçı olsunlar ister zamanla ayrışıp başka bir çizgide ilerlesinler idealizm hepsinin ortak vasfıdır. Zaten bu sebepledir ki bir imparatorluk yıkılırken bir cumhuriyet kurulabilmiştir. Cephe tecrübesine eklenen siyaset zamanla onları karşı karşıya getirecektir elbette. Asker bir aileden gelen ve Enver Paşa ile sınıf arkadaşı olan Fahrettin Altay, imparatorluğun yıkılış günlerine, İstiklal Savaşı ve sonrasına aktif olarak tanıklık eden bir şahsiyet olarak anılarını kaleme almış, kendi gözünden tarihin gözden geçirilip okunmasına katkı sağlamıştır. Yazdıklarını ‘siyasi ve edebi iddia taşımanın’ dışında, ‘yakın tarihin süratli akışı içinde yaşananlardan ibaret’ sayan paşa, mümkün olduğu kadar ‘vesikalar ve fotoğraflara’ dayandırmaya dikkat ettiğini de vurgular yazdıklarında. Enver Paşa ile arkadaşlığıyla başlayan ve inkılapların bütün hızıyla hayata geçirildiği döneme kadar uzanan hatıraların satır aralarında pek çok iz bulmak mümkündür.
Ben böyle hatıraların arkasında saklanan yazıcı kişiliği de merak edenlerdenim. Fahrettin Altay, olaylara yoğunlaştıkça farkında olmadan kendisini geri çeker. Milletvekilliği yapmasına rağmen mizacen politik oyunlardan uzak kişiliğinin bunda payı olabilir. Yazdıklarında merak edilesi taraf ise hep ‘korunmak’ gibi gözükür. Çünkü her zamanda mutlak iktidar ve güç kavgaları yaşanırken, ön saflarda bulunmayan kişilerin, yaşananları kendilerine doğru da yorumlamaları kaçınılmazdır. ‘Falaka ile dayak atılırken trampet çalınması’, Enver Paşa’nın kurmay sınıfını ikincilikle bitirmesi, ‘ispirto ocağında pişirilen kahveyi içinde alkol olduğu gerekçesi ile geri çeviren’ subayları da öğrenirsiniz öte yandan. Belki de bu tür hatıraları ilginç kılan yazanın ‘öylesine’ yazdıklarıdır. Zihniyet dünyası kadar hayatın kurucu tarafı en çok bu sıradan ayrıntılarda açığa çıkar.
Çanakkale Savaşı, Sakarya Meydan Muharebesi, İzmir’in kurtuluşu, İzmir Suikastı, Menemen Olayı gibi büyük olayların arasında o kadar çok yaşanmışlık vardır ki, okur Altay’ın oldukça özet ama dikkatle anlattığı olaylardan genel ve net bir fikre varabilir. Fahrettin Altay bir kahraman olarak öne sürmez kendisini, tanık tarafını önde tutar. Bu yönden, özellikle onun Atatürk’ün daveti üzerine Çankaya’da geçen 11 günlük misafirliğinin çok önemli olduğunu düşünüyorum. Sofraya gelen yemeklerin tek tek isimlerinin yazılmasından tutun binilen arabalara, içilen içkilere, kadınların adım adım konumlanışına, yeni başkentin her bakımdan dönüşümüne, paşanın şaşkınlıklarına, Atatürk’ün bir görünmez zaman burgacı gibi her şeyi şekillendirişine tanık olursunuz.
Paşalar geçidi içinde İsmet İnönü’nün her daim özeni de dikkatinizden kaçmaz. Bahçenin bir köşesinde dolaşan ‘güzel güvercinler, ada tavşanları, Malatya’dan gönderilmiş iki ceylan, küçük ayı yavrusu, maymun ve tavuskuşu’ ilginizi çeker. Zaman zaman o dönemin şartlarına göre bazı kadınların köşkte yaptıkları danslar da bir yeni hayat projesinin örnekleri olarak karşımıza çıkar. Bayan İnönü’yü sofrada hiç görmediğini yazan Altay, Atatürk’ün eğitmenlik amacıyla yurtdışından getirtilen Madam Bauer için “Benim karım toz alırdı, bu ise azamet satıyor” dediğini de yazar. Eski askerlerin ticarete atılması bir yana hâlâ temel karakterimiz olan ‘inşaat’ burada da başat faktördür. “Arsa ticaretinin de ileride çok kâr getireceğinden söz ettiler, ne yazık ki bundan ders almadım” diye şaşkınlıkla dolaşır yeni kurulan ‘inşaat’lar arasında Fahrettin Altay.

ON YIL SAVA�

VE SONRASI 1912-1922
Fahrettin Altay
İş Kültür, 2022
544 sayfa, 42 TL.