Aşk savaş ve entrikanın başkenti... Truva’ya 5 bin yıllık yolculuk

1- Çanakkale’nin yaklaşık 40 kilometre ötesindeki Troya Antik Kenti’nin içinde 90 yıllık bir yapıdayız… Karşı tepede milli şairimiz Mehmet Akif Ersoy’un ‘İstiklal Marşı’ için yazdığı ‘Bastığın yerleri toprak diyerek geçme, tanı! Düşün altındaki binlerce kefensiz yatanı’ dizeleri yazılı. Bir yüzyıl önce büyük Çanakkale Savaşları’na sahne olan bu topraklarda, bundan 3 bin yıl önce de, dünyanın en meşhur yazarı Homeros’un İlyada Destanı’nda anlattığı Troya Savaşı’nın yaşandığına inanılıyor. Troyalı Paris, Sparta Prensesi Helena’yı gerçekten kaçırmış mı? Troya kahramanı Hektor ile Akha (Yunan) kahramanı Akhilleus bu duvarların önünde karşı karşıya gelmiş mi? On yıl süren savaş, Akha askerlerinin tahta bir atın içine saklanıp Troya’yı içten fethetmesiyle mi son bulmuş? Mevcut prehistorik arkeoloji bu sorulara henüz net cevap bulamıyor.

HER DAİM POPÜLER

Ancak Troya hikâyeleri, geçen binlerce yıldır popülaritesini hiç kaybetmediği gibi 2018’de açılan Troya Müzesi’yle ören yerindeki kalıntılar ve buluntular somut hale geldi. Karşımızda kazı başkanı Prof. Rüstem Aslan oturuyor. Elinde yeni yazdığı, Homeros Araştırma Enstitüsü’nün yayınladığı ‘Troya’ya Yolculuk’ kitabı var. Söze, “Çanakkale Boğazı ve Troya dünyanın en önemli destinasyonlarından birisi. İkonik bir yer” diye başlıyor: “Son bin yılda 300’den fazla seyyah buraya gelmiş. Tabii bunların en eskisi Homeros…” Tabelası yok; onca seyyah burayı nasıl buluyor? Troya Antik Kenti’nin kendi hikâyesi, en az Homeros’un anlattığı savaş kadar heyecanlı bir macera barındırıyor. Biz iyisi mi önce üstüne bastığımız toprağı tanıyalım, buranın tarihini dinleyelim.

2004 yapımı Troy filmindeki dev Truva atı, Çanakkale’de sergilenmişti.

Kaçırılmış eserlerle ilgili: “19. yüzyıla ait bu sorunu hukuki olarak çözmenize imkân yok. Ancak etik baskıyla olabilir. Avrupa müzeleri geçmişleriyle yüzleşmeye başladı. Dünyanın dört bir yanına dağılmış Troya buluntularının dönebilecekleri bir Troya Müzesi var artık. Eserler bulundukları yerlerde sergilenmeli, ziyaretçiler de bunu talep etmeli.” 

SEYYAHLARIN GÖZDESİ

Prof. Aslan anlatıyor: “Troya, diğer adıyla ‘Troia/İlion’ bir Tunç Çağı kenti. M.Ö. 3 binlerden Geç Roma Dönemi’ne pek çok kez yıkılıyor; son iki büyük deprem M.S. 500’lerde oluyor. Bu yıkımdan sonra önemini kaybediyor ve bir daha yapılmıyor. Hıristiyanlık’ın baskın din haline gelmesiyle pagan kentlere ‘rağbet’ azalıyor. Ancak Troya’nın Biga’da olduğu hiçbir zaman unutulmuyor. Heredot ve Strabon gibi bütün antik yazarlar Troya Savaşı’nın kesin olduğuna inanıyor. Tartıştıkları, zamanı ve nasıl olduğu… 1200’lerde bizim arkeolojide Karanlık Çağ dediğimiz birkaç yüzyıl oluyor. Troya, sekizinci yüzyılda, yani meşhur savaştan 500 yıl sonra, Homeros’un destanlarıyla yeniden ortaya çıkıyor. Onu takiben bütün seyyahlar Troya’nın bu bölgede olduğunu yazıyor. 20. yüzyıldan itibaren Troya’yı bulmak ümidiyle bölgeye seyahatler yapıyor.”

 Troya Müzesi’nin girişindeki at.

2- TROYA EFSANESİ KÜLLERİNDEN DOĞUYOR

1700’lü yılların sonunda ‘Troya’ efsanesi yeniden popülerleşiyor. Fransa’nın İstanbul Büyükelçisi, Ege Bölgesi’ni topografik olarak inceliyor ve İlyada Destanı’nda geçen iki nehirden yola çıkarak Ballıdağ’ın Troya olduğunu iddia ediyor. Nihayet 1822’de İngiliz profesör Edward Clarke, sikke buluntularına dayanarak Troya’nın yerini Hisarlık olarak belirliyor. Bu Troya için bir dönüm noktası oluyor. Devamını Rüstem Hoca’dan dinleyelim: “19. yüzyılda artan ‘ulusalcılık’ akımlarıyla Avrupalılar ‘Yunan’ kökenlerinin peşinde arkeolojik çalışmalara başlıyor. Çanakkale’de yaşayan Frank Calvert, Troya’yı arıyor. Ona çocukluğunda okuyup saplantı haline getirdiği Homeros’un Troya’sının peşine düşen işadamı Heinrich Schlieman eşlik ediyor. Hisarlık’ta, 1871’te ilk kazısını yapıyor. Schliemann bölgeyi hunharca kazıp bulduklarını Avrupa’ya kaçırıyor. Tek teselli bütün arkeolojik buluntuları çiziyor, fotoğraflıyor, diğer dillerde yayınlıyor ve bir anlamda Hisartepe’yi Troya’ya dönüştürüyor.”

SENE 1890: Frank Calvert, Osman Hamdi, Heinrich Schliemann

HÖYÜKLEŞMENİN PARÇASI OLMAK

Onun ‘ofisi’ milattan binlerce yıl önceki yerleşim birimleri… Bu ortamda çalışınca ‘insanlık’ üzerine neler düşünüyor? Şöyle yanıtlıyor: “Hayat ve zaman durmuyor, akıyor… Troya’yı konuşurken biz de aslında hikâyenin, bir nevi ‘höyükleşmenin’ parçası oluyoruz. Buraya gelen milyonlarca insana ilham veren şiirsel bir güç var. Mekân, hikâyeyle örtüştüğünde anlam kazanıyor. Kültürel mirasımızın farkına varmak lazım. Homeros şiiri, yerçekimine karşı çıkan kanatlı sözleriyle sizi uçuruyor. Tekrar tekrar anlatıldıkça şiir ve söz ölümsüzleşiyor. Türkiye kültür tarihinde bir süper güç, Troya ise o süper gücün en önemli kalelerinden biri.

OSMANLI’NIN ‘ASAR-I ATİKA’SI'

“Eski eser toplama akımı Napolyon’la başlıyor. 1700’lerin sonlarında imparatorlukların gücünü göstermek, toplanan eserlerin sergilenmesi için Avrupa’da büyük müzeler kuruluyor. Osmanlı İmparatorluğu’nda da yabancılara verilen imtiyazlarla çeşitli kazılar yapılıyor. En eski Asar-ı Atika yani Eski Eser Nizamnamesi’nin tarihi 1869. Osman Hamdi Bey 1881 yılında Müze Müdürü oluyor. Osmanlı toprakları içinde arkeolojik kazılar yapıyor ve 1891’de İstanbul Arkeoloji Müzesi’ni açıyor.”

FATİH SULTAN MEHMET’İN HOMEROS’U'

“Eskiçağ dilbilimcileri elimizdeki İlyada Destanı’nın ilk kez M.Ö. 730’larda yazıya geçirildiğini kabul ediyor; yani Troya Savaşı’ndan 500 yıl sonra… Destanın unutulmadan Homeros’a kadar gelmesi ‘sözel şiir geleneği’ ile açıklanıyor. Bilinen en eski İlyada kopyasıysa 10. yüzyılda İstanbul’da yapılıyor. Günümüzde Fatih Sultan Mehmet Kütüphanesi’nde bu kopyalardan üç tane bulunuyor.”

SENE 2000... 

BU İNSANLAR BUHAR OLUP UÇMADI YA...

Nihayetinde burası Homeros’un anlattığı Troya Savaşı’nın geçtiği yer mi? Prof. Aslan: “Sekizinci yüzyıldan itibaren herkes buranın Troya olduğuna inanıyor. Her kazıda ispatlar çoğalıyor. Burada bir savaş olmuş. Hitit metinleri de bunu destekliyor. Ben Homeros’un ve Hektor, Akhilleus, Agamemnon gibi kahramanların burada yaşadığına ve burada savaştığına inanıyorum. Troya’nın insanları buhar olup uçmadı ki, göçlerle birbirine karıştı.”

Zeynep Bilgehan - Prof. Rüstem Aslan

3- İLK KAZI İZNİ ATATÜRK’TEN

Cumhuriyet’in kurulmasından sonra Troya’nın ilk kazı iznini Atatürk veriyor. Rüstem Hoca, “Atatürk; Ekrem Akurgal, Halet Çambel gibi isimleri Avrupa’ya yolluyor. Onların yetiştirdiği kuşaklar sayesinde günümüzde arkeoloji Avrupa’da Türk bilim dalları arasında en güçlü olduğumuz alan” diye devam ediyor: “1932-1938 arasında Carl Blegen kazılara başlıyor. Schliemann’ın bulduğundan da eski başka Troya’lar buluyor.1938’den sonra, İkinci Dünya Savaşı’nın başlamasıyla kazılara ara veriliyor. 50 yıl sonra 1988’de Prof. Manfredd ‘Osman’ Korfmann ile yeniden başlıyor.” Bugün kazıların başındaki Prof. Aslan’ın Troya’ya ilk adımı da işte bu zamanda oluyor… Aslan, hocası Prof. Mehmet Özdoğan’ın yönlendirmesiyle kendini İlyada Destanı’nın geçtiği varsayılan Troya’da buluyor!”

O HAZİNELER ELBET BİR GÜN EVİNE DÖNECEK

Schliemann, 1873’te, kaçak kazılarda bulduğu 10 bin parçalık ‘Troya Hazineleri’ni Yunanistan’a kaçırarak yayınlıyor. Osmanlı Devleti, eserleri geri almak için bir dava açıyor. Arkeoloji tarihinde, eski eseri almak için açılan ilk dava. Davayı kazanıyoruz ama Schliemann eserleri saklıyor.

Prof. Aslan: “1882’de hazineyi Almanya’ya veriyor. Hazine İkinci Dünya Savaşı’nda ortadan kayboluyor. 1992 yılında Boris Yeltsin hazinelerin Rusya’da bir depoda olduğunu ağzından kaçırıyor! 1995’ten beri Puşkin Müzesi’ndeler.Bir gün mutlaka Türkiye’ye döneceklerine inanıyorum”

‘Kaçırılmış Troya hazineleri’

4- YAŞAR KEMAL’DEN ÖĞRENDİKLERİM

Troya’ya kısa bir ara verip Rüstem Hoca’nın ‘prehistoryası’nı dinliyoruz… Çiftçi bir ailenin çocuğu olarak Sivas’ta dünyaya geliyor. Üç yaşındayken aile İstanbul’a taşınıyor. Devamı: “Ortaokul öğretmenimiz Ali Çiçekli, Yaşar Kemal ve Azra Erhat’ın arkadaşıydı. İlyada’yı ilk kez o zaman okudum. Yaşar Kemal sayesinde destan geleneğinden etkilendim. Ailemin telkiniyle Maçka Teknik Lisesi’ne girdim. Mezuniyetten sonra bir süre bir atölyede çalıştım, oto yedek parçacılığı yaptım; ama baktım mutlu değilim, üç yıl sonra yeniden sınava girdim ve İstanbul Üniversitesi Prehistorya Arkeoloji Bölümü’nü kazandım. Sene 1987… Homeros ve İlyada kafamın hep bir tarafındaydı… Birinci sınıfta Profesör Mehmet Özdoğan Hoca, Maçka Lisesi sayesinde teknik çizim yapabildiğimi öğrenince beni Troya Kazıları’na ‘Osman Bey’ lakaplı Prof. Korfmann’ın yanına yolladı.”

5- HARABEDEN MÜZEYE

Kazılarda ilk zamanları, “Burası harabenin harabesi durumdaydı” diye anlatıyor: “İlk iş Schliemann Yarması’ndaki atık toprakları attım. Ot temizledim, sıcak, zor… Fakat Troya ve Homeros tutkusu beni o kadar etkilemişti ki… Turistler de birkaç duvar kalıntısı görmeye geliyordu. 1988’de yıllık turist sayısı 30 bindi. Bu yıl bu rakam bir milyon olacak. 1992’de mezun oldum ve doktora için Almanya’ya gittim ama ayağımı buradan hiç kesmedim. 1995’te Osman Bey’in (Prof. Korfmann) kazılarında ilk yazılı metni bulduk; Luvice yazılmış bir Hitit metni. 1996’da Troya ‘Tarihi Milli Park’ ilan edildi. 1998’de Dünya Kültür Mirası Listesi’ne girdi. 2001’de buluntuların artmasıyla, dünyada 40’tan fazla yere dağılmış eserlerin, çıktığı topraklarda sergilenmesi fikri oluştu. 2018’de Kültür ve Turizm Bakanlığı’nın finanse ettiği ödüllü, uluslararası başarıya sahip Troya Müzesi açıldı.”

SENE1993: Öğrencilik yıllarında Troya kazılarında çalışan işçilerle

Fotoğraf: Levent KULU