Felsefenin kanıyla ayakta olan bir filozof: Herakleitos

Antikçağ felsefesinin en tartışmalı ve vazgeçilmez filozofu Herakleitos’tur. Yaygın olarak en popüler ve saygın filozof olarak Sokrates görülür. Ama Sokrates’i güçlü kılan ve daima gündemde tutan iki temel olgu vardır. Bunlardan ilki, yargılanması ve siyasal iktidar karşısında felsefesinden vazgeçmemiş olmasıdır. Sokrates’e sonsuza kadar devam edecek bir haklılık verir bu olgu. İkincisi ise Platon’un eserlerinin temel karakteri oluşudur. Ama her iki olgu da felsefe olanın dışında seyreder. Ve her iki avantajlı durum Herakleitos’ta yoktur. Herakleitos’u, Sokrates’in yerine koymaya çalışmıyorum. Herakleitos, sadece felsefenin kanı ile ayaktadır. Herakleitos’tan bahseden birincil kaynaklar, onun, ‘kibirli ve kendini beğenmiş bir insan’ olduğuna özellikle vurgu yapar. O, skoteinos filozoftur; yani bulanık ve karanlık. Sokrates, “dibe dalan filozof” diyecektir. Netice: Onu anlamak, onunla uzlaşmak zordur. Belki sadece Nietzsche, durumu başka bir yerden görmeye çalışır: Der ki: “Yaşadığı yalnızlık duygusunu anlatmak güçtür.” Der ki: “Kendisine saygısında hiçbir dinsellik yoktur.” Ve der ki: “Herakleitos için insanların arasında yaşamak imkânsızdı.” Herakleitos, felsefenin içinde vücut bulan ile ayaktadır. Varlığı keşfediş. Felsefe zaten varlığı keşfetmekten başka bir şey değildir. Herakleitos’un özgünlüğü, varlığı kendi deneyiminde keşfetmiş olması ve kendi keşfediş anını dile getirmesidir. Mantığın netliği ve sanatın süsü yüzüstü bırakılmıştır; her ikisi de üstün olmayı dile getirir. Varlığa, bir başka âlemden bakıyor gibidir, ama varlığa başka bir âlemden bakan kendini dile getirir.

Herakleitos, 19’uncu yüzyılın keşfidir; dahası 19’uncu yüzyıl Alman felsefesinin bir keşfi. Ama daha önemlisi zamanın onu keşfetmiş olmasıdır. Popülerliği neredeyse Sokrates’in yerine geçer. Bunun nedeni felesefesinin merkezinde oluş kavramının yer alıyor oluşudur. Panta rei, her şey akar; “aynı ırmağa iki kez giremezsiniz, çünkü üzerinize hep yeni sular akmaktadır”. Platon’un yorumu: Herakleitos, bir yerde tüm şeylerin geçtiğini ve yokluğun kaldığını söylemektedir. Yani sel gider, geriye kum kalır. ‘Logos yasası’ der buna. Herakleitos, oluşu anlamak için ateş metaforuna işaret eder. Ateş, alevi dikkate alındığında biçimi, formu, şekli sürekli değişen ama kendisi değişmeyen bir özelliğe sahiptir. Ama ateş, sürekli ötekini, yani odunu yok ederek, yakarak kendi varlığını sürdürür ve kendi varlığında kalmaya çalışır. Var olma ve yok olma aynı andadır. Çelişki, gerilim derken kastedilen bu. Ateş gerilimin simgesidir.
Herakleitos, 60’lı ve 70’li yıllarda çok popülerdi; bunun nedeni, oluş anında olma meselesinin 60’larda ortaya çıkmasıyla bağlantılıdır. Marksist düşüncenin/hareketin yükselişine paralel olarak, Herakleitos, Sokrates’in yerine oturur. 60’lar ve 70’lerdeki popülerliği ise dönemin en ünlü filozofu Sartre’la birlikte anılacak denlidir.

Kavramın siyasal biçimi devrim kavramında ortaya çıkar. Devrim anı, Herakleitosçu oluş anıdır; odunun yanması ve alevin vücuda gelmesi.
Ateşin, bir antik yorumu daha vardır; İbrani teolojisinin yorumu. İbrani teolojisinde, Tanrı, ateştir. Buradaki ateş metaforu, Hz. Musa’nın Miraç’ta, Tanrı’yı ateş biçiminde görmüş olmasından gelir. İbrani teolojisine göre, ateş metaforu kıskançlığı dile getirir. Tanrı kıskançtır çünkü şöyle konuşur: Yalnız bana tapınacaksın ve benden başka herhangi bir kimseye değil.
Bizim kuşak, Herakleitos’u, ilkin Walther Kranz’ın ‘Antik Felsefe-Metinler ve Açıklamalar’ (1984) kitabından okumuştu. Şimdi Herakleitos’un fragmanları bağımsız olarak yayımlanmakta. C. Cengiz Çevik’in, Yunanca ve Latince kaynaklardan derleyerek yayına hazırladığı ‘Herakleitos/Fragmanlar’ (2020) da bunlardan biri.
Şu sözler onun:
“Tutkularla savaşmak zordur, bedeli ruh ile ödenir.”
“Uyanık kişiler için tek ve ortaktır evren, uyuyanlar ise kendi ayrı dünyalarına döner.”
“Ruh görünmezi koklar.”

Fragmanlar
Herakleitos
Çeviren: C. Cengiz Çevik
İş Bankası Kültür Yayınları, 2020
135 sayfa, 12 TL.