Yap-İşlet-Soy

Sayıştay'ın yap-işlet-devret (YİD) modelinin ilk uygulaması olan İzmit Su Projesi'ne ilişkin raporu, kamuda kaynak israfıyla yol açılan yüksek açıklar ve aşırı borçlanma yoluyla ülke ekonomisinin nasıl krize sürüklendiğinin çarpıcı bir örneğini gözler önüne serdi.

İzmit Şehri Kentsel ve Endüstriyel Su Temini Projesi hakkındaki Sayıştay raporu TBMM'ye sunuldu. Rapora göre, YİD modeliyle gerçekleştirilen İzmit su projesinde maliyet, yapılan yanlışlıklar yüzünden aşırı biçimde yükseldi ve normalde 25 cent olan suyun birim fiyatı tam 4 dolara geldi.

Mali durumu iyi olmayan belediye taahhüt ettiği miktarda su alamayınca, Hazine, verdiği "ürün alım garantisi" kapsamında kullanılmayan suya üç yılda 595 milyon dolar ödemek zorunda kaldı. Hazine, projeyi gerçekleştiren firmaya daha 12 yıl para ödemeye devam edecek.

Proje kapsamında firmanın öngörülen yabancı sermaye transferi de çok düşük kaldı. Raporda, projenin planlama aşamasından bitimine kadar ve işletme dönemindeki birçok işlemin yürürlükteki mevzuata aykırı olarak gerçekleştiği kaydedildi.

İZMİT SU PROJESİNİN ÖYKÜSÜ

Raporda, YİD modeli kapsamında yapılan ilk iş olan İzmit Su Projesi'nin tasarlanması, yürütülmesi ve işletilmesi aşamalarında ortaya çıkan olumsuzluklar nedeniyle Hazine'nin verdiği ürün satın alma garantisi çerçevesinde ağır bir yükle karşı karşıya kaldığı vurgulandı. 

Buna göre İzmit Büyükşehir Belediyesi, üretilen suyun maliyetinin yüksek olması, bazı sanayi kuruluşları ve çevre belediyelerle su satış bağlantılarını zamanında yapmaması, mali durumunun iyi olmaması gibi nedenlerle, yıllık 142 milyon metre küp suyu satın alma taahhüdünü yerine getiremedi.

Raporda, Hazine'nin bu yüzden, 1999 ve 2000'de toplam 387 milyon (2001 sonu itibariyle 595 milyon) dolar tutarında su faturası ödemek zorunda kaldığına işaret edildi. Üstelik bedeli ödenen suyun, herhangi bir şekilde kullanılamadığı belirtildi.

Tesislerin işletme süresinin 15 yıl olduğu belirtilen raporda, ödemenin kalan yıllarda artarak devam edeceği vurgulandı.

İŞLEMLER MEVZUATA AYKIRI

Raporda, projenin planlama aşamasından bitimine kadar ve hatta işletme döneminde yapılan birçok işlemin yürürlükteki mevzuata aykırı olarak gerçekleştiği ve böylece birçok olumsuz sonuca yol açıldığı ifade edildi.

Başlangıçta, DSİ tarafından klasik yöntemle tamamlanması planlanan projenin, "YİD modeline göre başlamış ve devam eden iş" kapsamında olmadığı halde, Yüksek Planlama Kurulu tarafından 1995 yılında YİD kapsamına alındığı belirtilen raporda, ihale koşullarıyla ilgili hükümler uygulanmayarak haksız rekabete yol açıldığı; böylece yatırım maliyetinin benzer işlere göre çok yükseldiği anlatıldı. 

Raporda, "DSİ tarafından klasik ihale yöntemiyle başlanılan Yuvacık Barajının, proje kapsamında YİD modeliyle tamamlanmasına karar verilmesi üzerine konsorsiyumun projenin yapım ve işletilmesine ilişkin olarak verdiği ilk teklifinde toplam yatırım tutarı 480 milyon dolarken, tesislerin ticari işletmeye açıldığı tarih itibariyle revize edilerek 890.9 milyon dolara yükselmiştir" denildi.

10 CENTLİK SUYA 4 DOLAR

YİD modeliyle İzmit Su Projesi kapsamında inşa edilen Yuvacık Barajı Arıtma Tesisleri ve İsale Hatları'nın yatırım maliyetlerinin, DSİ tarafından dış kaynaklı krediyle yürütülen benzer projelere göre 3-9 kat daha yüksek olduğu vurgulandı. YİD modelinde projenin toplam maliyetinin üretilen suyun birim fiyatına aynen yansıdığı belirtilen raporda, "Buna modelin 15 yılla sınırlı olması hususu eklendiğinde satılacak suyun birim fiyatı ortalama 4 dolar gibi oldukça yüksek bir hale gelmektedir" denildi. 

Birim fiyatın yüksekliği nedeniyle İSKİ'nin projeden su almayı reddettiği, İzmit Büyükşehir Belediyesi bünyesinde kurulu İzmit Su (İSU) Genel Müdürlüğü'nün ise birim fiyatı yaklaşık 4 dolar olan bu suyu nihai tüketicisine 25 cent gibi oldukça düşük bir fiyata sattığına işaret edildi. Kayıp ve kaçaklar da dikkate alındığında bu fiyatın 10 cente kadar düştüğü vurgulandı.

ŞİRKET SERMAYE GETİRMEDİ

Şirket tarafından getirilmesi gereken özsermayenin projenin toplam yatırım tutarının yüzde 15'i oranında kaldığı ve YİD modeliyle öngörülen yabancı sermaye transferinin düşük oranda gerçekleştiği belirtildi.

Ayrıca, taraflar arasında uygulama ve su satış anlaşmasının imzalandığı 1995 yılında Türk hukukunda henüz yerini almamış olan "Uluslararası Tahkim"e sözleşmede yer verilerek hukuka aykırı bir düzenleme yapıldığı da belirtildi.

DİĞER TESPİTLER

Raporda, projenin diğer olumsuz sonuçları şöyle sıralandı:

- İzmit Büyükşehir Belediyesi (İBB); su satış anlaşmasında yer alan hükümler uyarınca proje kapsamında yapılacak tüm kamulaştırma giderlerini kendi bütçesinden karşılaması gerekirken Şirkete ödetmesi sonucunda meydana gelen maliyet artışının su faturaları yoluyla Hazine'den tahsil edilmesine sebep olmuştur.

- İBB'nin; işi yapan konsorsiyuma yüzde 15 oranında ortak olması karşılığında kullandığı 19.5 milyon dolar tutarındaki Hazine garantili dış krediyi ödememesi sonucunda Hazine, söz konusu krediyi garantör sıfatıyla ve faiziyle birlikte 20.2 milyon dolar olarak ödemek zorunda kalmıştır.

- Projeyle ilgili olarak yapılması gereken fayda-maliyet analizleri, risk ve pazar araştırmaları ile yatırım maliyetinin gerçeği yansıtıp yansıtmadığı hususlarında herhangi bir değerlendirme yapılmaması sonucunda; projenin, benzer işlere oranla 3-9 kat pahalıya mal olması, birim fiyatının yüksekliği, ihtiyaç olmaması nedeniyle satılamaması ve tüm risklerin kamu sektörü üzerinde kalması gibi olumsuzluklar yaşanmıştır."

YİD PROJELERİ İÇİN "FAYDA-MALİYET" UYARISI

Raporda, YİD modelinin ülke için gerekli olduğu, ancak bu modelle gerçekleştirilecek projelerin fayda-maliyet analizlerinin çok iyi yapılması gerektiğinin altı çizildi.