Korku beynimizi nasıl ele geçiriyor?

Travmatik olaylarla beynimiz korkmayı öğreniyor. Korkmayı unutmak ise çok zor. Almanya’da iÅŸkence kurbanları konusunda araÅŸtırmalarıyla tanınan Psikolog Thomas Elbert, elde ettiÄŸi sonuçlar hakkında ilginç bilgiler verdi.Aşırı derecede stresin beyinde hangi deÄŸiÅŸimlere yol açtığını inceliyorsunuz. Bu konuyu nasıl araÅŸtırıyorsunuz? - Almanya’da iÅŸkence kurbanlarıyla çalışıyoruz. Fakat bunun dışında savaÅŸ bölgelerinde veya tsunamiden sonra Sri Lanka gibi bölgelerde de araÅŸtırmalar yapıyoruz. Yani insanların travmatik deneyimler yaÅŸamış olduÄŸu her yerde. Travma beyni nasıl etkiliyor?- Hayvan deneylerinden stres durumlarında böbreküstü bezi kabuk bölgesinde özellikle de kortizol gibi hormonların salgılandığını biliyoruz. Aslında kısa vadede ve belli dozlarda yararlı olan bu stres hormonları, organizmanın hızla kaçmasına izin veren alarm sinyali üretiyorlar. Fakat uzun vadede beyinde sitotoksik (zehirli) etki yapıyorlar. Hipokampüsteki sinir hücrelerinin önce dal ÅŸeklindeki uzantıları azalıyor, daha sonra ise ölüyorlar. Travma sonrası stres bozukluÄŸunun (TSSB) insanlarda da hipokampüste küçülmeye yol açtığını gösteren kanıtlar var. Benzer sonuçlara çocukluklarında tacize uÄŸrayan travma kurbanlarında da ulaşıyoruz. Bunun ne gibi olumsuz sonuçları var?- Hipokampüs bölgesi, mekansal ve zamansal tayinden sorumludur. Bu bölge hasarlı olduÄŸu zaman örneÄŸin: Nerede, ne zaman ne oldu? KoÅŸulları yerine getirilemez ve dolayısıyla da otobiyografik bellek artık doÄŸru geliÅŸmez. Bu durum travmatik bozukluk yaÅŸayan kiÅŸileri geçmiÅŸ zamana dönmüş gibi hissettirir ve insanlar yeniden iÅŸkence odasında ya da iç savaşından ortasında bulunduklarına inanmaya baÅŸlarlar. Travma sonrası stres bozukluÄŸu hastalarında ne gibi belirtiler görülür?- Travmatik olayları istenç dışı olarak yeniden yaÅŸamanın dışında, o olaylarla ilgili her ÅŸeyi engellemeye çalışırlar. Mesela tsunami kurbanları, ellerini yıkayamayacak ve su içemeyecek duruma gelirler. Bu belirtiler psikolojik olarak nasıl açıklanabilmekte? - Belirtilerde, beyindeki korku merkezi amigdala etkilidir. Hayvan deneylerinden bu merkezin travmatik olaylardan sonra daha karmaşık bir ÅŸekilde iÅŸlediÄŸini biliyoruz. Fareler korkutulduklarında ve iÅŸkence gördüklerinde amigdaladaki yeni baÄŸlantılar oluÅŸuyor. Beyindeki bu yapıda genetik veya evrimsel olarak programlanmış korku uyarımları kotlanmıştır. Mesela bunlar sayesinde bir yılanı gördüğümüzde henüz bilincimize ulaÅŸmadan otomatik olarak korkup kaçıyoruz.Özetle şöyle söyleyebilir miyiz? Hipokampüsün düzenleyici gücü zayıflarken, korku merkezi aşırı derecede etkinleÅŸmekte. - Evet. Bu durum hastanın, korkuya neden olaylardan bilinçsiz olarak etkilenmesine yol açar. Yani neden korktuÄŸunu bilmeden korkmaya baÅŸlar. Bu psikolojik deÄŸiÅŸimlerin boyutu nedir?- Beyin yapısındaki deÄŸiÅŸimler bireyden bireye %10-30 arasında deÄŸiÅŸmekte. Tipik bir travma ÅŸeması çizmek mümkün mü, yoksa her insanın tepkisi farklı mı?- Elbette ki çok büyük bireysel farklılıklar vardır. Kimileri daha dayanıklıdır, diÄŸerleri ise hızla çökerler. Ama bunun dışında genel bir motiften söz edebiliriz: Travma seviyesi bir insan beyninin iÅŸlemek zorunda olduÄŸu korkunç olayların sayısına orantılı olarak yükselir. Bunun sebebi nedir?- Güney Sudan’da 3000’den fazla kiÅŸiyi inceledik. Bazıları 25-30 travmatik deneyimi geride bırakmıştı. EÅŸlerinin tecavüze uÄŸrayışları, kızlarının doÄŸranması vb gibi korkunç olaylar yaÅŸamışlardı. Bu tür insanların hepsinde travma sonrası stres bozukluÄŸu belirtisi görülür. BaÅŸlarından sadece bir ila beÅŸ olay geçenlerin bulunduÄŸu grupta ise TSSB belirtilerini oranı %20’nin altındadır. Travmatik olaylardan sonra beyinde daha baÅŸka deÄŸiÅŸimler de meydana geliyor mu?- Ä°ÅŸkence kurbanlarında genelde kiÅŸilik çözülmesi belirtileri görülmekte. Bu kiÅŸiler ÅŸok durumlarından içlerinden kaçmaya çalışırlar ve dolayısıyla da belli baÅŸlı anıları veya duyguları aynı anda bölerler. Manyetik ensefalagrofi ve manyetik rezonans tomografisiyle bu tür hastaların beyin etkinliklerinde tipik deÄŸiÅŸimlerin meydana geldiÄŸini görüyoruz. Özellikle de sol beynin alın bölgesinde anormal derecede yavaÅŸ beyin dalgaları saptanmakta. Bu tür sonuçlar travmatik bozuklukların tedavisinde yararlı olabiliyor mu?- Bu ÅŸu sıralar üzerinde hararetle tartışılan ama bir türlü yanıtlanamayan bir sorudur. Fakat en azından ÅŸunu söyleyebiliriz: Travmatik olaylar düzenli olarak beyin yapısında depolanmakta. Bu ÅŸekilde, yeni korkular ve olaylarla uyumlu bir korku merkezi geliÅŸmekte. Bu sonuçlar örneÄŸin Sri Lanka’daki araÅŸtırmalarla ortaya çıktı. Ãœlkenin güneyinde çocukların sadece %15’i travma geçirmiÅŸ. Oysa iç savaşın yıllardır devam ettiÄŸi kuzeyde, çocukların %50’sinde TSSB görülmekte. Tsunamiyle ilgili travma daha önceki savaÅŸ olaylarıyla kaynaÅŸmakta. Çocuklar bu ikisi arasındaki farkı bilemiyorlar ve dolayısıyla da olaylar hep aynı korku bölgesine iÅŸlenmekte. Bu tür bozuklukların toplumsal yaÅŸamı ne ÅŸekilde etkilediÄŸini tahmin etmek hiç de zor deÄŸil. Herhangi bir tedavi umudu var mı peki?- Kimi araÅŸtırmacılar, beyindeki travma yapısının asla çözülemeyeceÄŸini düşünüyorlar. Ben bu konuda biraz daha iyimserin. Belki de sinirsel baÄŸlantıların onarılması mümkündür. Bunun psikoterapi mi yoksa ilaçlarla mı gerçekleÅŸeceÄŸini bundan sonraki çalışmalarımızda göreceÄŸiz. Kim kimdir?Thomas ElbertKonstanz Ãœniversitesi Klinik Psikoloji ve Davranış Nöroloji Bölümü profesörü ve aynı zamanda savaÅŸ, terör ve taciz kurbanlarına tedavi ederek yardımcı olmaya çalışan Victim’s Voice organizasyonunu da yönetiyor. Â