11 Ağustos 1999 güneş tutulmasından tam altı gün sonra ülkemizde büyük bir felaket yaşandı. İzmit depremi en az 20.000 kişinin yaşamını alırken, binlerce aileyi de evsiz barksız bıraktı. Büyük depremin yaraları hala sarılmamışken, 29 Mart 2006 güneş tutulması ister istemez insanlarda deprem korkusunu uyandırdı. Ya deprem olursa? Kimi bilim adamları güneş tutulması ve deprem arasında mutlak bir ilişkinin varlığından söz ederken, diğerleri ise bilimsel dayanağı olmayan bu tür açıklamalarla panik yaratmanın doğru olmadığını söylüyorlar. Peki doğru yanıt nedir? Böyle bir ilişki var mı, varsa halk arasında panik yaratmamak için gizleniyor mu? Ama genel kabul gören görüş, ciddi bilim çevrelerinde, güneş tutulmasıyla depremler arasında bir ilişik olmadığı.. Ciddi bilimciler, bazı tüccar akademisyenlerin bu işini ticaretini yaptığı görüşünde.
Deprem karmaşık süreçDeprem başlı başına son derece karmaşık bir olgu, zengin endüstri ülkeleri bile gelişkin teknolojilerine rağmen depremin gizini çözebilmiş değil. Sonuçta deprem birçok faktörden etkilenebilen jeolojik süreçlerin bir sonucu. Fakat bilim insanlarının bildiği kesin bir nokta var: Deprem felaketlerini en az zararla atlatmak için depremle yaşamayı öğrenmek. Yani özetle depreme dayanıklı yapılar inşa etmek ve yerleşmeleri sağlam zeminler üzerine kurmak. Güneş tutulması ve deprem ilişkisine gelince. Evet güneş tutulmalarıyla yakın tarihlerde meydana gelmiş depremler yok değil. Fakat bu ilişkinin ne sıklıkta ortaya çıktığını görmek için on on beş senelik verilere bakmak yeterli değildir. Çok daha geniş kapsamlı istatistiksel araştırmaların yapılması gerekir. İşte böyle bir araştırma İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümü’nden yardımcı doçent Tansel Ak tarafından yapıldı.
Araştırma sonucuAraştırma kapsamında 1.1.1900 ile 15.10.2005 tarihleri arasında dünya genelinde yaşanan 6.0 şiddetinden büyük depremler ve bu depremlerle yakın tarihlerde meydana gelen güneş tutulmaları aranmış. Son 105 yılda 77 halkalı, 80 parçalı, 74 tam ve sekiz kez de halkalı başlayıp tam biten güneş tutulmasıyla birlikte toplam 239 güneş tutulması söz konusu. Bu tutulmaların %40,2’sinden (96 tane) on gün önce en az bir deprem görülmüş. 106 güneş tutulmasından on gün sonra ise yine en az bir deprem meydana gelmiş. Geriyle kalan 37 tutulmadan on gün önce ve sonra dünyanın hiçbir yerinde 6.0 şiddetinde veya daha büyük bir deprem yaşanmamış. Sonuç olarak yaklaşık olarak güneş tutulmalarının %85’inde on gün önce veya sonra dünyanın her hangi bir yerinde 6.0 şiddetinde veya daha büyük en az bir deprem olmuş.
BM araştırmasıDaha dar bir zaman dilimini kapsayan ikinci bir araştırma Birleşmiş Milletler Jeoloji Araştırmaları’nın verilerine dayanıyor. Buna göre 1973-2004 yılları arasında büyüklüğü 7.0-9.9 şiddetinde 487 deprem meydana gelmiş. Birleşmiş Milletler Jeoloji Araştırmaları’nın verileri 7.0-7.9 büyüklüğündeki depremlerin yıllık ortalamasının 17, daha büyük depremlerin ise 1 olduğunu söylüyor. Aynı zaman dilimi içinde ise 70 güneş tutulması kaydedilmiş. Bu araştırmada 17 ağustos 1999 depreminin güneş tutulmasından altı gün sonra meydana geldiği dikkatte alınarak, bu depremlerin güneş tutulmasından altı gün önce veya sonra yaşanıp yaşanmadığına bakılmış. Araştırmadan çıkan sonuca göre büyük depremlerin %90’ı güneş tutulmalarıyla ilgili olmayan tarihlerde yaşanmış. Güneş tutulmasına yakın tarihlerde meydana gelenler, Avrasya, Avustralya, Filipin, Pasifik ve Kuzey ve Güney Amerika levha sınırındaki depremler. Türkiye’deki durum ise özetle şöyle: 32 yıllık dönemde yaşanan 5.9 şiddetinden büyük 37 depremden, 17 Ağustos 1999 Marmara depremi hariç, hiçbiri güneş tutulması tarihleriyle ilişkili değil. Türkiye’deki 160-170km genişliğindeki koridordan geçip gitmesi aşağı yukarı 16 dakika sürecek. Astronomik koşullarda değişim ender olarak yaşansa da, Karadeniz bölgesindeki hava koşulları tam tutulmayı izlemek için pek uygun olmayabilir. Ayrıca 160-170km’lik koridor dışında kalanlar sadece parçalı tutulma izleyebilecekler. Ülkemizde tam güneş tutulmasının en iyi izlenebileceği yerlerden biri Antalya. Burada tutulma Akdeniz’den karaya doğru yaşanacak. Bulutsuz gökyüzünde tutulmayı izleme şanı %60 olarak tahmin edilmekte. Antalya öte yandan kuzeybatıdan gelecek kötü hava koşullarına karşı da dağlarla korunmakta.
Kaş’ta üç dakikaTabii Antalya’nın çevresindeki bölgelerde çok uygun yerler var. Mesela Kalkan’da tutulma 2 dakika, hatta Kaş’ta üç dakika kadar sürecek. Fakat tam tutulmanın merkezine ulaşmak için Manavgat’ın önlerine gitmek gerekecek. Burada korona ve protüberansları izlemek için 3 saat 45 dakikalık bir zaman olacak. Protüberanslar güneşin yüzeyinde bir patlama gibi görünür. Dev manyetik alanlar, hidrojenin kızıl ışığında parlayan gazları manyetik alan çizgilerinin dışına ittikten sonra yeniden Güneşin üzerine getirirler. Protüberanslar, Ay’ın meydana getirdiği gölgenin kenarında kırmızı bir leke şeklinde görünürler, ama bu gözlem için genelde dürbün veya teleskop gereklidir. Hazır koruyucu gözlüklerimizi takmışken güneş lekelerini de arayabiliriz. Aslında güneş lekelerinin tutulma ile ilgisi yoktur, hatta çıplak gözle bile görülebilirler. Çıplak gözle görülebilen bu lekeler ayrı ayrı lekelerin bir araya toplanmış halleridir. Bir leke grubu aşağı yukarı 100.000km kadar genişleyebilir, bu açıdan baktığımızda dünyamızdan daha büyüktür. Lekeler, bu bölgede kuvvetli manyetik alanların, Güneşin derinliklerindeki kızgın gazları engellemeleri yüzünden karanlık görünürler. Bu yüzdendir ki lekeler daha soğuktur ve çevreleri kadar iyi ışımazlar.
Dakika dakika tutulmasıSaat 11.36’da Ay’ın gölgesi Brezilya’nın doğusunda görünmeye başlayacak. Tutulma genişliği 129km olan bir koridor boyunca 1 dakika 53 saniye izlendikten sonra, yarım saatte Atlantik okyanusunu geçerek, Gine Körfezi’ne, buradan da 12.08’de Gana’ya ulaşacak. Burada gölgenin genişliği 188km olacak ve tutulma Gana’nın başkenti Accra’da 2 dakika 58 saniye izlenecek. 12.14’te Togo’ya ulaşan gölge iki dakika sonra Benin’e gelecek. Buradan kuzeydoğu yönünde Nijerya’ya, çölü geçtikten sonra da 13.40’ta Akdeniz’e ve buradan da 13.54’te Türkiye’ye ulaşacak. Antalya, tutulma merkezinin 50km kuzeydoğusunda bulunuyor. Sahil bölgelerindeki kentlerden tam tutulma 3 dakika 11 saniye, tam tutulma merkezindeki kentlerde 34 saniye daha uzun gözlemlenebilecek. En uzun tutulma Konya’da takip edilecek. Burada gözlemciler tam güneş tutulmasını 3 dakika 36 saniye boyu izleme şansına sahipler. Manavgat ilçesindeki güneş tutulması 12.37’de başlayarak, 13.55’te sona erecek. Ay’ın gölgesi Türkiye’nin dağlarını aşarak Sivas kentinde geldikten sonra 14.10’da Karadeniz üzerinden ülkemizi terk edecektir. Tam tutulmanın izlenebileceği diğer kentler Aksaray, Amasya, Giresun, Karaman, Kayseri, Kırşehir, Nevşehir, Ordu, Sivas, Tokat ve Yozgat. Parçalı güneş tutulması izleyecek bazı kentler ise İstanbul, Ankara, İzmir, Adana, Balıkesir, Diyarbakır, Erzurum, Kahramanmaraş ve Şanlıurfa.
