Dostoyevski
Güncelleme Tarihi:
Dostoyevski gerçeği yakalamak.
DOSTOYEVSKI FOTOĞRAFLARI İÇİN TIKLAYIN
Belinskiy, Insanciklar’la ilgili coşkulu eleştirisinde Dostoyevski’ye sorar: "Yazdiklarinizi siz kendiniz anliyor musunuz, delikanli?" Hayir, Dostoyevski yazdiklarini anlamamişti. Gerçekçi ve toplumsal bir edebiyatin öncülerinin hoşuna gitmek için yazilan bir eserden hemen sonra Öteki ve Ev Sahibesi gibi patolojik saplantilara dayanan ve fantastiğe kaçan iki romana geçmiş olmasi bunu kanitlar. Ama asil kanit 1864’te yayimlanan Yeraltindan Notlar’la Dostoyevski’de meydana gelen büyük değişiklik oldu. Belinskiy’in kendisi de romantik edebiyatin gözde temalarindan biri olan kişilik bölünmesinin günlük hayat içinde ne anlama geldiğini anlamamişti. Dostoyevski her günkü jestlerimizde akil dişinin birdenbire ortaya çikişini göstermekle, Yeraltindan Notlar’in ikinci kisminda "erimiş kar" simgesinin ne anlama geldiğini açikliyordu: insan ne tamamen beyaz ne tamamen siyahtir, çoğu zaman kirli bir gridir, tipki amirleri tarafindan her gün azarlanmaktan bizar olan ve zavalli bir fahişeyi aşağilamakla intikam alan zavalli memur gibi. Toplumsal davranişlarin nedenlerini hiyerarşik bir toplumun kodlanmiş ilişkilerinde değil, daha ziyade hezeyanlarimizda ve içimizdeki saplantilarda, insanin içinde hem çirpindiği hem de haz duyduğu "yeraltinda" aramak gerekir. Böylece Dostoyevski’nin ahlaki kefaretine bir de edebi kefaret eklenmiştir. Yazar, yararci bir edebiyati savunan Bati hayranlarinin estetiğinden yüz çevirir. Artik insanin gizli veya lanetlenmiş yanlarini, basmakalip kahramanlar, gerici bir toplumun dönüp duran çarki içinde donup kalmiş gülünç kuklalar veya ne idüğü belirsiz bir maddi ve siyasi ilerlemenin gözleri körleşmiş mimarlari için feda etmeyecektir. Bir başkasiyla yakinlaşma yollarini kuramlarda değil, deneyimlerde arayacaktir. Böylece eserlerini ve hayatini saran içtensizlikten kurtulacaktir. Veremli genç dul Mariya Dmitriyevna Isayeva ile olan ilk evliliği, RenZ Girard tarafindan romantik edebiyatta analiz edilmiş olan arzu üçgeninin karikatürümsü bir örneğidir: (içten olmayan insan bir şeyi kendisi için değil, büyüleyici bir modelini görüp beğendiği için ister); Dostoyevski bu "soylu ve melek ruhlu kadini" yakişikli ama beş parasiz, genç bir öğretmenden kiskanir ve elinden almak ister ve bu arada başindan da duygusal romanlara özgü birçok olay geçer (iki rakibin sarmaş dolaş ağlaştiklari bile olur); kadini elde edeceğinden emin olduktan sonra da aninda ondan soğur.
BİR RUS ROMANCISI MI YOKSA EVRENSEL BIR YAZAR MI?
Dostoyevski her şeyden önce bir Rus yazaridir. Bu öncelikle yazilarini okuyucularina ulaştirma biçiminden de bellidir: onlari önce edebiyat hayatina yön veren büyük dergilerden birinde yayimlatir. Kendi de önce Vremya arkasindan Epoha adi altinda iki dergi çikarir ve bunlari kardeşi Mihail ile birlikte yönetir. Sonra Baticilar (devrimciler ile tanritanimaz ve nihilist gönüllüler) ile Slavcilar yani Batililaşma’ya karşi olan Ruslar arasindaki ihtilafta oynadiği rol bakimindan Rus’tur: Dostoyevski bir çeşit mistik popülizme kayar, Bati materyalizmini suçlar ve Rus halkinin misyonunu alkişlar. Nihayet Gogol’un bir uzantisi ve tamamlayicisi olarak Rus’tur: Günlük’ünde olduğu gibi küçük olaylarin ardindaki gerçeği arayişiyla, lezzetli bir gerçekliği sanatin ruhani bir misyonu olduğu inanciyla birleştirir. Ama Dostoyevski ayni zamanda "tam insan" diye nitelediği Puşkin’in de halefidir ve onunla birlikte evrensele ulaşir.
Zaten Rus edebiyati dünyada benzerine rastlanmayan bir olaydir: Dostoyevski ilk kitabini yayimladiğinda çok çok bir yüzyillik bir geçmişi olan Rus edebiyati (hiç değilse, Gogol’un şaka ederek dediği gibi, baloya gitmek için kiliseyi terk etmiş olan bu edebiyat) bir kuşak içinde, Dostoyevski ve Tolstoy ile en yüksek zirvelere tirmandi: insanin dünyadaki varliği ve başkalariyla ilişkileri konusunda kendi kendine sorabileceği en derin sorularin derinliğine ulaşti ve bati ülkeleri edebiyatlarinin ünlü romancilarina olduğu kadar, Hindistan ve Japonya gibi modern dünyayi yeni keşfeden uluslarin yazarlarini da etkiledi.