İnci kefalinin aşk ve ölüm yolculuğu

Her ne kadar hálá bazı ders kitaplarında Van Gölü’nün tuzlu, sodalı sularında hiçbir canlının yaşamadığı iddia ediliyorsa da, bu gölde yeryüzünün başka hiçbir yerinde rastlayamayacağınız bir balık türü yaşıyor. İnci kefalinin mayıs, haziran aylarında üremek için akarsularda akıntıya karşı göçü büyüleyici görüntüler oluşturuyor. Gitmeye, görmeye, türü tükenen bu canlıyı korumak üzere harekete geçmeye değer.

İnci kefali, suları Karadeniz’den daha tuzlu ve sodalı Van Gölü’nde yaşamaya alışmış tek balık türü. Adı kefal olmasına rağmen, ülkemiz akarsularında çok sayıda üyesi bulunan sazangiller ailesinin bir mensubu. Ortalama 20 cm boya ve 80-90 g ağırlığa sahip, torpil görünümünde vücudu parlak gümüşi pullarla kaplı. Yaşamını gölde sürdürmesine rağmen, gölün tuzlu-sodalı suları üremesine imkán vermediği için ilkbahar aylarında büyük sürüler oluşturarak akarsulara göç eder; yumurtasını akarsulara döktükten sonra tekrar göle döner. Yöre halkı da inci kefalini en çok bu dönemde görür.

Geçen hafta Van’da tanıştığım Hakkı Amca, "Biz tutmazsak bu balıklar su olur gider Mühendis Bey" diyordu. Balık hiç su olur mu Amca, diye sorduğumda kendinden emin bir ifadeyle cevapladı: "Bu balık yıl içinde hiç gözükmez, sadece baharda Allah’ın lütfu olarak, bizim için yaratılır. Eğer biz tutmazsak 2 ay sonra su olur denizde kaybolur." Gerçekten de geleneklere, adetlere ve beslenme alışkanlıklarına yerleşmiş, dünyada sadece bu gölde yaşamını sürdüren inci kefalinin bahar ayları dışında su olduğu söylencesi yaygın yörede. Göldeki balığı yıl içinde bir daha hiç görmeyen Hacı Amca, belki işine de geldiği için "avlanmayan balıkların su olduğu"nu sanmakta.

DEREDEN ÇIKAN ÇEYİZ PARASI

İnci kefali, böyle talihsiz birçok düşüncenin sonucu, yıllardır üreme göçü esnasında avlanmış. Hiçbir av aracı gerekmeksizin binlerce ton balığı dere ağızlarından, derelerden toplamak o kadar kolay ki bu alışkanlık son yıllara kadar sürüp gitmiş. Hatta Van Gölü çevresinin "borçları ödeme takvimi" olmuş inci kefalinin göç zamanı. Oğlunun düğününü, kızının çeyizini, sarı ineğin borcunu, kamyonun tamir parasını halk hep "balığa" havale etmiş. 1992 yılından itibaren inci kefalı üstündeki bu bilinçsiz avcılık baskısının oranı, balık popülásyonunu nasıl etkilediği ve sürdürülebilirlik açısından durumun ne olduğu araştırılmaya başlandı.

Yüzüncü Yıl Üniversitesi ve Van Valiliği tarafından 1992-1997 yılları arasında desteklenen bir proje ile gölde ne kadar balık yaşadığı, bunların yaşlara göre dağılımları, üreme potansiyelleri, mevcut avcılık yöntemleri, her yıl avlanan balık miktarı ve bunun mevsimlere göre dağılımı araştırıldı. Aynı proje kapsamında mevcut avcılığın balık popülásyonunu nasıl etkilediği belirlenerek, sürdürülebilir balıkçılık için her yıl avlanması gereken balık miktarı tespit edildi. Yeni bir balıkçılık yönetim planı oluşturuldu. Çalışma sonuçlarına göre, inci kefali, sürdürülebilir balıkçılık için avlanması gerekenin yaklaşık iki katı kadar avlanıyor. Üstelik yanlış bir zamanda. Yani yumurtalarını bırakmadan. Önlem alınmazsa kısa sürede inci kefalinden geçinenlerin işsiz kalacağı belirtiliyor.

GÖSTERİ SİZİ BEKLİYOR

Günümüzde 15 Nisan - 30 Haziran arasında av yasağı uygulanıyor. Kış avcılığına geçiş ile sağlanan büyük ilerlemede başta Van Valiliği olmak üzere ilgili tüm kamu kurumları, STK, özel sektör ve güvenlik birimlerinin özverili çalışmasının büyük payı var. Akademik hayatını bu konuya ithaf eden Yüzüncü Yıl Üniversitesi Ziraat Fakültesi Su Ürünleri Bölümü Öğretim Üyesi ve Doğa Gözcüleri Derneği Yönetim Kurulu Başkanı Prof. Dr. Mustafa Sarı, inci kefaliyle ilgili samimi gayret gösteren tüm kişi ve kurumlara teşekkür ediyor.

Bu işbirliği devam ettiği sürece inci kefalinin sürdürülebilir balıkçılığa ve bölge halkına daha fazla hizmet edeceği muhakkak. İyi de ben ne yapabilirim, diyorsanız, öncelikle inci kefalini tanıyın (www.incikefali.net). Tanıdıktan sonra hálen bir şeyler yapmak istiyorsanız inci kefalini, mayıs-haziran aylarındaki üreme göçünü görmeniz ve çabasına şahit olmanız için Van Gölü çevresindeki Deliçay, Bendi Mahi, Engilsu, Karasu sizleri bekliyor.