5. Sınıf Türkçe Ses Olayları konu anlatımı

Ünlü harflerdeki ses olayları kendi içerisinde üçe ayrılır. Bunlar sırasıyla ünlü düşmesi, ünlü türemesi ve ünlü daralmasıdır. Ünsüz harflerde görülen ses olayları ise beş ana grupta toplanır. Ünlü ve ünsüz harflerde görülen ses olayları hem kelimeye hem de gelen eke göre değişkenlik gösterir.

 Ses Olayları

 1- Kaynaştırma Harfleri:

 Son harfi ünlü olan bir kelime, ünlü harfle başlayan bir ek aldığında araya kaynaştırma harfleri girer. Diğer adı yardımcı ünsüzler olan bu harfler dört tanedir. (s,ş,n,y)

 Baba-n-ın çok selamı var.

 Öğretmen iki-ş-erli sıra olmamızı istedi.

 Eskiden şura-s-ı bizim evimizdi.

 Bura-y-a bir daha gelmeyelim.

 Not: Kaynaştırma harfleri iki ünlü harfin arasına getirilmezse kelimeyi okumak zorlaşır. Bu nedenle bu harfler mutlaka kullanılmalıdır.

 2- Ünsüz Düşmesi:

 -cik - cık - cek - cak eklerini alan bazı kelimelerin sonundaki 'k' harfi düşer. Ünsüz düşmesi Türkçede en sık görülen ses olaylarından biridir. Diğer adı ünsüz aşınmasıdır.

 Minik - cik - Minicik

 Küçük - cük - Küçücük

 Çabuk - cak * Çabucak

 Ufak - cık - Ufacık

 Önemli Not: Her 'k' harfi ile biten kelime -cık -cik eklerini almaz. Bazı kelimeler bu eki alsa bile ünsüz düşmesi görülmez.

 3- Ünsüz Türemesi:

 Dilimize Farsça ve Arapça'dan girmiş bazı sözcükler ünlü ile başlayan bir ek aldığında ünsüz türemesi meydana gelir. Kelimenin sonundaki harften bir tane daha türemesine ünsüz ikizleşmesi adı da verilir.

 A Şıkkı / Kelimenin kökü. Şık / Gelen ek ile ''k'' harfi türemiş.

 Zannetmiyorum. / Kelimenin kökü: Zan / ''n'' harfi türemiş

 Onu affetmeyeceğim. / Kelimenin kökü: Af / ''f'' harfi türemiş.

 Senin hakkında konuştuk. / Kelimenin kökü: Hak / ''k'' harfi türemiş.

 4- Ünsüz Sertleşmesi:

 ''p,ç,t,k,h,s,ş,f'' harflerinden biriyle biten bir sözcüğe ''c,d,g'' eklerinden biri gelirse ek sertleşir. Türkçede bu ses olayına ünsüz uyumu ve ünsüz benzeşmesi adı da verilir.

 Market / Gelen ek: -de / Markette - d - t'ye dönüşür.

 Bulaşık / Gelen ek -cı / Bulaşıkcı - c-ç'ye dönüşür.

 Küs / Gelen ek -gün (yapım eki) - Küskün - g-k'ye dönüşür. 

 5- Ünsüz Yumuşaması:

 Ünsüz sertleşmesinde meydana gelen ses olayının tam tersidir. ''p,ç,t,k'' ile biten kelimeler ünlü ile başlayan bir ek aldığında sondaki harf yumuşar.

 Bilek - i - Bileği

 Yurt - u- Yurdu

 Sağlık - ım- Sağlığım 

 Önemli Not: ''p,ç,t,k'' harfleriyle biten bazı kelimelerde ek alsa bile yumuşama görünmez.

 Ahlağı / Yanlış

 Ahlakı / Doğru

 Beyin Göcü / Yanlış

 Beyin Göçü / Doğru 

 6- Ünlü Türemesi:

 Ünsüz harfle biten sözcükler -cık - cik eki aldığında iki ünsüz harf arasında ünlü harf türer.

 Öp / cük / Öp-ü-cük

 Bazı pekiştirme sözcüklerinde ünlü türemesi görülür.

 Sağlam / Sap-a-sağlam

 Çevre / Çep-e-çevre

 7- Ünlü Daralması:

 ''a, e'' harfiyle biten kelimelerin sonuna -yor eki geldiğinde geniş, düz harfle dar ünlülere (ı,i,u,ü) dönüşür.

 Bekle / yor / Bekliyor.

 Sakla / yor / Saklıyor

 Sıçra / yor / Sıçrıyor

 Destekle / yor / Destekliyor

 8- Ünlü Düşmesi

 Türetilen bazı kelimelerde ünlü düşmesi görülebilir.

 Devir / Gelen ek - e / Devre ya da Devretmek

 ''Etmek'' ve ''Olmak'' yardımcı fiillerinden biriyle birlikte kullanılan bazı kelimelerde ünlü düşer.

 Keşif / Etmek / Keşfetmek - Düşen harf: i

 Hayır / Olmak / Hayrolsun - Düşen harf: ı

 Mastar eklerinden biriyle (-mek -mak) çekimlenmiş bazı fiillerde ünlü düşmesi görülür.

 Sızı/ la (yapım eki) mak (mastar eki) / Sızlamak