New York’ta bir tarikat köyü Kiryas Joel

Bu hafta işte B&H’in öyküsünü yazacaktım. Kuruluşu, büyümesi, New York gibi bir yerde rakipsiz kalması, bu kadar ucuz olabilmesi vesaire... Patron Herman Schreiber kent dışındaydı, konuşamadık. Ancak B&H için oturmuşken, yazı bambaşka bir yere gitti. Manhattan’a 1 saat uzaklıktaki Kiryas Joel’e kadar uzanan bir tarikat hikâyesine.

Kapıkulu ocağı gibi. Erkeklerin hepsinde siyah pantolon ve ceket. Başlarında da siyah bir fötr şapka. Hepsi sakallı. Sakalların üstüne zülüfler (payot) sarkıyor. Pantolonların üstüne de ceketlerinin içindeki şalın (talet) püskülleri (tsitsit)... New York ne kadar renkliyse, insanların hepsi sokakta nasıl enstalasyon gibi dolaşıyorsa burası o kadar tek tip...

BRONXLU ŞOFÖR BAŞLADI

Beni köye götüren Bronxlu siyah taksi şoförü, daha baştan işlemeye başladı: “Kabalar. Hırsızlar, devletin suyunu çalıyorlar. Vergi vermiyorlar. Evleri işyeri gibi kullanıyorlar. Birinin evinde bagel fırını çıktı, düşünebiliyor musunuz. Benim vaftiz babam Yahudi, önyargım yok ama bunları gerçek Yahudiler de sevmiyor...”

SATMAR HASİDİKLERİ

Kiryas Joel, Yahudi tarikatı Satmar Hasidiklerinin köyü.
Geçmişi 70’li yıllara uzanıyor. İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra, holokosttan kurtulan Macar Yahudileri, haham Joel Teitelbaum’un arkasından Amerika’ya geliyorlar. Önce New York’taki Williamsburg’e yerleşiyorlar. Çevre cemaati bozmasın diye de yavaş yavaş kente 1 saat uzaklıktaki bu köyü oluşturuyorlar. İsmi İbranice “Joel’in kasabası” demek.
14 aileyle başlamışlar, bugün 22 bin kişiler. Sadece göçten değil. Nüfus planlaması diye bir şey yok çünkü. Yasak. New York’un en hızlı büyüyen bölgesi. Sayıları, beş yılda yüzde 50 çoğalıyor.

AMERİKA’NIN EN FAKİRİ

Kızlar genç yaşta evlenip ortalama 6 çocuk doğuruyor. Sadece erkeklerin çalıştığı köy, çocuk sayısı da çok olduğu için, Amerika’nın en fakir köyü.
Belediye başkanının yardımcısı Gadalye Szegedin’e “Köyün geçim kaynağı ne” diye sordum, “Eğitim” dedi. Kadınlar çocuk doğuruyor, erkekler de onlara öğretmenlik yapıyor. 200 kadarı da sahibi bir Satmar olan B&H’de çalışıyor.
Onun dışında, kendi ekonomileri var. Kendi koşer üreticileri, kadınları bir perdenin arkasında oturtan kendi otobüs şirketleri, kendi hastaneleri... Her şey, Shyamalan’ın Village (2004) filmindeki gibi... Tek fark, bunların köyünün etrafında duvar yok.

BÜTÜN GÜN KAÇTILAR

O kadar kapalılar ki, öğleden sonram belediyeci dışında konuşacak birini aramakla geçti. Bir balıkçı dükkânı sahibiyle karşılaştım. “Akşam 8’de dükkânın önünde buluşalım, sorularınızı cevaplayacağım” dedi, gelmedi.
İnşaatlarda çalışan siyahlar var. Birine yaklaşıp soru sormak istedim. “Bu gerizekalı zenciyi (negro) konuşturabilirim, diye düşündün değil mi! Benimle akıl oyunu oynama adamım, benimle akıl oyunu oynama!” deyip gitti.

AKŞAM DUASINDA KONUŞTUK

Ancak yan yan bakıp süzdükleri, anlamaya çalıştıkları Türk gazeteciyi akşam duası öncesi bas-konuşlu telefonlarından birbirlerine haber vermişlerdi. Hava karardıktan sonra gittiğim büyük sinagogda, sonunda bazıları konuşmayı kabul etti.

ÇALMADIK, VANA TAKTIK

“Komşu köyler neden sizi sevmiyorlar” dedim. “Başarımızı kıskanıyorlar” dedi biri: “Çoğalıyoruz, güçleniyoruz, o yüzden.”
“Suyu çalıyormuşsunuz” dedim. “Su borusu köyden geçiyordu, parasını verip vana taktık” dedi başka bir tanesi.
Antisiyonistler. İsrail’in şimdilik var olmaması gerektiğini savunuyorlar. Biri, “Biz burada sürgündeyiz, Mesih gelince, bize İsrail’i o verecek” dedi.

HASTA ÇOCUKLAR BÖLDÜ

Joel ölünce tarikatın başına yeğeni Moshe geçmiş. 2006’da Moshe öldükten sonra da iki oğlu Aaron ve Zalman arasında cemaat bölünmüş. “Anlaşamadığınız nokta neydi” diye sordum. Aaron cemaatteki zekâ engelli çocuklar için özel bir okul açmış. Zalman ise “Bu dine aykırı” demiş.

ANADİLLERİ YİDİŞÇE

Birbirleriyle evlendikleri için köyde birçok çocuk Down sendromlu. Bazılarının görüntüsünden anlaşılıyor. Bazılarıysa normal gözüküyor ama konuşurken dilleri dönmüyor. Anadilleri Yidişçe gerçi, birçoğu İngilizce bilmiyor ama konuşabilenlerde de var aynı tutukluk...

BÜYÜYEN BİR GETTO

Kiryas Joel, bugün Manhattan’ın hemen üstünde, bir Yahudi tarikatının kendini dünyaya kapatıp etrafa yayılan merkezi haline gelmiş durumda. 60 sinagoglu köy, kayak merkezlerindeki oteller gibi çok odalı evlerle dolu ve her yanı inşaat... New York’un dibinde her gün büyüyen bir getto...
B&H’in direktörüne, “Ürünleri nasıl bu kadar ucuza satabiliyorsunuz? Nedir sırrınız?” diye sordum bu arada. Daha cevap gelmedi.