Sıra dışı iki gelenek: Meksika’da ölüler günü, Türkiye’de ölüler bayramı!

Meksikalıların Hispanik dönem öncesine dayanan ve ölülerin yeryüzüne geri döndüğü efsanesinden yola çıkarak yaptığı ‘Ölüler Günü’ için geri sayım başladı! Günümüzde de geleneksel olarak devam eden geçit töreni, 31 Ekim'de başlayıp 2 Kasım’da sona eriyor. Gezgin yazarlarımızdan Seçil Sağlam, geçen yıl bu sıra dışı deneyimi yaşamıştı. Bu yıl da soluğu Meksika’da aldı. Hatta bu ilginç günün benzerinin Türkiye’de de kutlandığını biliyor muydunuz? Nerede olduğuna ise çok şaşıracaksınız. İşte Hem Meksika hem de Türkiye’deki Ölüler Günü ile ilgili detaylar…

Fotoğraflar: Seçil Sağlam, Alamy

Geçen yıl Oaxaca'da geçirdiğim 4 gün 4 gece boyunca neşeli melodiler ve eğlence şehri ele geçirdi. Bu yıl da Mexico City'deki birbirinden farklı ve olağan dışı kutlamalara katılmak son derece keyifli.

Adıyla son derece tezat oluşturan bu sıra dışı festival mıknatıs gibi Meksika kültürünü sevenleri kendine çekiyor. Bir defa tadını alınca, bu renkli atmosferi tekrar yaşama isteği kanınıza giriyor.

Ölüler Günü döneminin atmosferi tüm Meksika'yı sarıyor ancak özellikle Oaxaca, Mexico City, San Miguel de Allende gibi şehirlerde sokaklar, restoranlar, dükkanlar hazırlanan altar'lar (sunak) ile bambaşka bir hal alıyor. Yerel pazarların tezgahları altar hazırlamak için satılan kurukafa şeklinde şekerlemeler, mumlar, dekoratif binbir çeşit malzeme ve çiçeklerle rengarenk oluyor.

Burada geçirdiğim son gün dahi ilk duyduğum coşku azalmadan, bandonun yaklaştığını duyar duymaz eğlenceyi ve insanları kaçırmamak için bulunduğum restorandan, kafeden ya da her neredeysem oturduğum yerden fırlıyorum.

Her mahallenin ya da bölgenin bugünlerde kendi bandoları eşliğinde yürüyüşü var. Biz turistler de keyifle gülümseyip onlarla yürüyor ya da fotoğraf makinalarımıza sarılıyoruz. Döndükten sonra bile bu neşeli müzikler kulağımda çalmaya devam edecek.

Meksika’nın en ilginç festivallerinden olan ‘Ölüler Günü’, adıyla tamamen zıt bir atmosferde rengârenk geçiyor.

Masmavi gökyüzü ve sıcak havaya, birbirinden farklı kurukafa makyajlarıyla yüzlerini rengârenk boyayanlar, kafelerde bu keyifli zamanı Oaxaca’nın nefis sıcak çikolatalarını veya kahvelerini tadarak izleyenler, alışveriş yapanlar, yerel lezzetleri deneyenler ve sokaklarda, pazarlarda gezinenler karışınca şehir daha da canlanıyor.

Sıcak çikolata demişken, Oaxaca’da güzel tatlar yakalamak çok kolay. Burası çikolatanın anavatanı…

Mayalar sadece astronomi ve medeniyet değil, ‘kakao’ çekirdeğini işleyerek ‘çikolata’ gibi nefis bir tadı keşfederek insanlığa lezzet mirası da bırakmış.

Burada bildiğimiz lezzetinin yanı sıra, kakuleli, tarçınlı, zencefilli gibi pek çok çeşidi bulunan ‘sıcak çikolata’yı her fırsatta damağımdan süzmek, agave bitkisinden damıtılarak elde edilen hayli sert bir içki olan ‘mezcal’ çeşitlerini birer dilim lime ve pul acı biber eşliğinde denemek harika…

Pek çok kişinin bayılarak bahsettiği ve içeriğini duyduğumda seveceğime emin olduğum ancak tattıktan sonra aramın pek iyi olmadığı, çikolata, çeşitli baharatlar ve ‘chili’ karışımları ile hazırlanan bir sos olan, geleneksel lezzet ‘mole’u tatmak ve bir seyahatte en sevdiğim anlar arasında olan kahve keyfine Oaxaca’nın nefis kahvelerinden içmek eklenince bu rengârenk atmosfer daha da keyifli bir hal alıyor.

Tatlar, kokular ve renkler dünyasında bir de sadece bu dönemde yapılan bir ekmek çeşidi var. ‘Pan de muerto’. Kendisi de tatlı bir ekmek olmasına rağmen genellikle sıcak çikolataya batırılarak yeniliyor. Bu ekmeğin asıl ilginç tarafı tadından çok şekli. Ekmeğin içine yine hamurdan yapılmış renkli insan figürleri yerleştiriliyor.

Ölüler Günü, her ne kadar Hallowen’a denk olarak düşünülse de aslında içerik ve yorumlama bakımından oldukça farklı. Hallowen, ölüleri korkulması gereken ruhlar olarak görürken, Ölüler Günü’nde bu dünyada olmayan ruhlar onurlandırılıyor ve ölüm, hayatın devamı olarak değerlendiriliyor.

Kökeni Aztekler’e dayanan, Meksika’ya özgü ve son derece özgün olan bu Ölüler Günü döneminde herkes kaybettiği yakını için günler öncesinden ‘altar’ adı verilen bir sunak hazırlıyor.

Birbirinden farklı ve renkli bu ‘altar’lar karşıma çıktıkça her birini fotoğraflamadan duramıyorum. Tabii bir süre sonra gözüm alışmaya başlıyor ve ilk başta her birini sanat eseri gibi inceliyorken sadece çok farklı ya da görkemli olanların fotoğrafını çekmeye başlıyorum.

Bu döneme özgü çiçek olan ‘cempasuchil’ altarların en temel dekoratif unsuru.

Altar’larda çiçeklerin yanı sıra, kurukafa şeklinde şekerlemeler, kaybedilen kişinin sevdiği yemek çeşitleri, mumlar ve genellikle ölen kişinin fotoğrafı oluyor.

Ölmüş ruhların anıldığı bu son derece renkli atmosferin havasından çıkıp, bir an ölümün gerçekliğini hatırlayarak üzüldüğüm altar ‘şiddet sonucunda hayatını kaybeden kadınlar için’ yapılmış olan altar oluyor.

Talihsiz olarak bu altar’ın hemen önünde Koreli olduklarını düşündüğüm bir çift orada ne yazdığının farkında olmayarak Uzakdoğululara özgü ‘peace’ işareti ile mutlulukla poz veriyorlar. Hepimiz böyle talihsiz anları yaşıyoruz sanırım.

Çocuklar ve bebeklerin ruhlarının onurlandırıldığı ve anıldığı gece 1 Kasım gecesi. Bu gece aile bireyleri mezarlıklara gidiyor ve ölen kişinin sevdiği şarkılar söyleniyor, mezarı başında yenilip içiliyor. Aynı zamanda müzik yapan ‘estudiantina’ adı verilen gruplar oluyor.

Biz birbirini tanımayan insanlar müzik grubunun mezarlıklar arasında durduğu yerde çevresini sarıp, pek çok şarkıya dans ederek eşlik edip, aydınlık geceyi unutmamak üzere hafızalarımıza kazıyoruz.

Sık sık mezcal ‘shot’ yapan grup üyeleri bu geceyi ne kadar ve nasıl hatırlar orası muamma… Bu son derece bakımlı ve binlerce mumla aydınlatılmış mezarlıklar arasında, kaybettikleri yakınlarını anmaya gelmiş aile üyelerine rahatsızlık vermeden dolaşmak, zaman zaman bir festival havasına dönüşen anları gecenin karanlığında hafızama kaydetmek için çabalıyorum.

Mezarlığın hemen önündeki uzun sokak panayır yeri gibi hareketli ve kalabalık. Herkes sokak boyunca kurulmuş yemek tezgahlarında bir şeyler atıştırıyor, etrafta bin bir çeşit kurukafa makyajlı her yaştan insan dolaşıyor, öyle ki artık yüzü boyalı olmayan kişiler sıra dışı gelmeye başlıyor.

Gece geç saatlere kadar taco, quesadilla, tlayuda gibi Meksika lezzetlerinin olduğu tezgahlarda hareket bitmiyor.

Gece yarısından sonra otele geri dönmek için yürümeye başladığımızda yakın bir sokaktan gelen bandonun eğlenceli melodilerini duyuyorum. Sesin geldiği yöne doğru yürüdüğümde hayatım boyunca unutamayacağım bu gecenin final sahnesi başlamış oluyor.

Birbirinden çılgın, korkunç aynı zamanda eğlenceli kostümler gecenin karanlığında bandonun peşi sıra mahalle mahalle yürüyor. Biz de bu kervana katılıyoruz ve hiç geçmediğimiz sokakların, mahallelerin köşelerinde, tek sıra evlerin önünde gecenin o saatinde bir takım çılgın kostümler etrafımızı sarmış halde rüyada gibi dans ediyoruz. Birbirini tanımayan insanların bir anda böyle bir eğlencenin içinde hep beraber eğlenmesini harika buluyorum.

Mezcal dolu plastik bidondan doldurulan ve aynı ‘shot’ bardağından içilen mezcal elden ele dolaşırken mahalle sakinlerinden biri bize de ikram ediyor.

Parke taşlı, inişli çıkışlı sokaklarda geçen gecenin ‘bonus’u bu spontane birkaç eğlenceli saatten sonra ayaklarım otele dönmem için söylenmeye başlıyor.

Gözüm, kulağım, kalbim eğlencenin bu gece bitene kadar devam edeceği sokakla dolu. Hafızam ise hayatım boyunca unutmayacağım anlarla.

Türkiye’de Ölüler Bayramı…
Iğdır’da caferiler, her yıl Nevruz’dan önceki salı ve perşembe günleri, Nevruz geleneğinin önemli parçalarından biri olan ölü bayramı kapsamında kabir ziyaretleri yapıyor. Fotoğraf: Kürşad Bayhan

Caferi toplumu Nevruz Bayramı’nı kutlamadan önce Ölü Bayramı’nı kutluyor. Herkes ölen yakınını ziyaret ediyor. Hocalar, ölüler için dualar okuyor. Fotoğraf: Kürşad Bayhan

Bu zamanda bozulan mezarlar tamir ediliyor. Yıl içinde ölen vatandaşların yakınları için de yas tutuluyor ve evleri ziyaret ediliyor. Bu ziyaretlerin sonunda da nevruz kutlamaları yapılıyor.Fotoğraf: Kürşad Bayhan

Ölüler Bayramı sırasında mezar başında şeker ikramı da yapılıyor. Bazı insanlar ise şeker ve pasta getiriyor. Bunların yapılmasının nedeni ise ölüler için hayır duasının alınmaya çalışılması… Fotoğraf: Kürşad Bayhan

Özelikle büyükşehirlerde yaşayan bazı dinî ya da farklı kültürel pratiklere sahip topluluklar Iğdır’a gelerek bu törene katılır.Fotoğraf: Kürşad Bayhan

İstanbul, Bursa ve Ankara gibi şehirlerde yaşayan caferi/azeriler, ölü bayramı ile kendilerine has kıldıkları özellikleri birer kimlik öğesi hâline getirmekte ve kültürel belleklerini canlı tutmaya çalışmaktadırlar. Fotoğraf: Kürşad Bayhan

Meksika’daki ölüler günü ile benzerlikler ve farklılıklarYrd. Doç. Dr. Adem Sağır “ölüm, kültür ve kimlik: Iğdır ölü bayramı ile Meksika ölü günü örneği” başlıklı makalesinde benzerlikleri ve farklılıkları irdeliyor: Fotoğraf: Kürşad Bayhan

“Temelde Maya, Aztek ve İspanyolların antik zamanlarında Aztek Tanrısı Mictecacihuatl adına yapılan törenin bugüne taşınmış hâli. Ölüler günü, Iğdır’daki ölüler bayramının tersine hasat mevsiminin sonunda (31 Ekim-2 kasım) yapılmakta…

Evin içine sunaklar hazırlanır ve bu sunaklara ölünün sevdiği yemekler, ölüye ait fotoğraflar koyulur ve kandiller yakılır. Evin içerisi, böylece ölüme dair düşüncenin ve inançların organize ettiği bir kimlik yapısına bürünür."

Ölüler bayramı, ölümün kendisiyle özdeşleştirilir. Burada daha çok ibadetler ve dualar ön plandadır. Ölü bayramı, ölülerle birlikte uyumlu bir hayatı yansıtır." Fotoğraf: Orçun Turan

Kaynak: Seçil Sağlam, 140journos