Peru’nun renkleri, gelenekleri ve şapkaları

Öylesine keşfedilecek bir ülke değil Peru. Renkleriyle, küçücük bir kasabada karşınıza çıkan festivalleriyle, gizemleriyle, Machu Picchu ile baş döndürücü bir ülke... Ancak beni en çok etkileyen, yüzyıllardan bu yana devam eden gelenekleri! Peru’nun yerlileri, tüm Amerika kıtasının yerlileri gibi Orta Asya’dan geliyor. Şamanizm benzeri yaşantılarına ‘And gelenekleri’ diyorlar. Ve en çok ‘doğaya’, ‘toprak ana’ya kıymet veriyorlar. Özellikle kadınların hiç çıkarmadığı şapkalarının ise apayrı bir öyküsü var. Peru’da yedi gün boyunca işte bu geleneklerin ve hikâyelerin peşine düştüm.

Fotoğraflar: Gila Benmayor

Perulu kadınlar için şapkanın ne kadar önemli bir aksesuar olduğunu başkent Lima’da hiç fark etmemişim. Peru’ya 1527 yılında ayak basan İspanyolların kolonyal binalarını gezmek, dünyanın en iyi mutfakları arasında sayılan Peru mutfağını keşfetmek, keşif öncesi dönemlere ait şaşırtıcı seramikler barındıran Larco Müzesi’ni ziyaret derken şapka işi gözümden kaçmış.

Lima’dan uçağa binip bir saat yirmi dakika sonra vardığınız Arequipa’da şapka gerçeği bir festivalin düzenlendiği meydanda karşıma çıktı. Önce mor kıyafetleriyle dans eden yaşlı başlı kadınların başlarında biraz iğreti duran siyah melon şapkalarını gördüm. Sonra aralarına karıştığım festival dansçılarından biri başıma şapkasını geçirdi.

Akşam saatlerinde ise Plaza de Armas meydanında kucağında kuzusu ve tepsiyi andıran, saçakları gözlerine kadar inen şapkasıyla küçük bir kız karşıma çıktı.

İşte o anda şapkaların dilini çözmeye karar verdim.Sorup soruşturdum; kadınların başlarındaki melon şapkayla ilgili çeşitli rivayetler var. Tarihi sadece 1920’lere dayanan melon şapka ile ilgili en geçerli iddia şöyle:

Yeni moda’ diye satmışlar
Bolivya ve Peru’da demir hatlarında çalışan Avrupalılar için Avrupa’dan bir gemi dolusu şapka gönderilmiş. Ancak şapkaların Avrupalı erkeklere çok küçük gelmesi üzerine bunlar Perulu ve Bolivyalı toptancılara satılmış.

Toptancılar da çareyi ellerindeki malı Keçuva, Aymara kökenli yerli kadınlara “Bu şapkalar en yeni moda” diye satmakta bulmuş.

O gündür bugündür melon şapka modası devam etmiş.Melon şapkaların en yaygın olanı kurdelelerle, yapma mücevherlerle ve hatta renkli tüylerle süslenen siyah renkli olanı. Kuş kafesi misali başa oturtulacak.

Bunu takanlar kimi zaman uzun saç örgülerini arkadan sarkıtıyorlar ki bunların bazılarının sahte olduğunu sonradan keşfettim. Renklisi, beyazı, uzunu, kısası olan bu şapkalar takanın hangi bölgeden, hangi köyden geldiğini işaret ediyor imiş.

Machu Picchu’ya gitmek için istasyonundan trene bindiğimiz sevimli Ollantaytambo şehrinde hayatımda görüp göreceğim en uçuk şapkaları gördüm. Ters çevrilmiş bir tasın içinde yapma çiçekler.

Tas gibi şapkayı başlarına geçiren kadınlar, bunu çenelerinin altından geçen boncuk işlemeli bantlarla sabitlemişlerdi. Aksi takdirde tas şapkanın uçması işten bile değil.

Ollantaytambo, pazarıyla ünlü Pisak gibi şehirlerin yer aldığı, Urubamba Nehri’nin suladığı Kutsal Vadi’de bu tür şapkaların genel adı ‘Montera’. Montera’ların da çeşit çeşit.

Erkeklerdeki dili ayrı
Custo’dan otobüsle Titicaca Gölü’nün kıyısındaki Puno’ya giderken Chimboya Dağı’nın (5 bin 489 metre) arka fonda olduğu yol üstünde durduk.

Karşıma yine kuzusuyla ‘monterası’ renkli şeritlerle süslü küçük bir kız çıktı. Kafasını eğmesini rica ettim, şapkanın fotosunu çektim. Titicaca Gölü’nde, günümüzde dahi İspanyol geleneklerinin sürdüğü Taquile Adası’nda şapkaların bu kez erkekler için ayrı dili var.

Kadın saçıyla beli sağlam tutmak için kalın kemerlerin yapıldığı, erkeklerin de yün ördüğü adada evli erkekler kırmızı, bekâr erkekler ise kırmızı beyaz şapka takıyorlar. Çocukların şapkaları ise kenarları fırfırlı.

Titi bizim Caca sizin’ olsun
Dünyanın en yüksekteki göllerinden biri olan (3 bin 809 metre) Titicaca Gölü’nün yüzde 60’ı Peru’ya, yüzde 40’ı ise Bolivya’ya ait. Bizi Puno’dan alıp tekneyle gölü gezdiren rehberimiz Edith’e göre, Bolivya’nın sürekli bu oran üzerinde tartışma yaratmasından usanan Peru ‘Titi bizim, Caca sizin’ diye kestirip atmış.

Titicaca Gölü’nde ilk durağımız ‘Corazon de Puma’ yani ‘Parsın Kalbi’ adında bir yüzen ada. Edith yolda gölde sazlardan (totora) yapılmış ‘yüzen adaları’ anlatıyor. Gölün üzerinde Uros diye bilinen 2 bin kişinin yaşadığı irili ufaklı 40 kadar ada var.

Son zamanlarda yüzen adaların üzerine 3 ilk okul, kreş ve kilise de yapılmış. Peki ‘Uros’ denen bu insanlar neden yüz yıllardan beri böyle evlerin de saz olduğu yüzen adalarda yaşıyorlar?

Adalarda üç nesil bir arada İnka dönemi öncesi karada yaşayan, Aymara kökenli bir kabile olan Uroslar iç savaştan kaçarak göle sığınmışlar. Önceleri saz kayıklarında yaşamışlar, sonra sazlardan yüzen adacıklar yapmayı akıl etmişler. Corazon de Puma adasında ev sahibi Claudio, Aymara dilinde işin tekniğini anlatıyor, Edith bize İngilizce tercüme ediyor.

Üzerinde bulunduğumuz ‘Corazon de Puma’ adasını Claudio tam bir buçuk yılda bitirmiş. Şimdi adada beş aile yani 80 kişi, üç nesil bir arada yaşıyorlar.

Sazların üzerinde bizim için yürümek zor ama yaşlı Uros bile asfalt yolda yürür gibi rahat. Bir aile beni saz evine davet edince kırmadım. Evin tabanı aynı dışarısı gibi saz, duvarları ve tavanı da öyle. Yataklar bir kenara kaldırılmış, rengârenk elbiseler saz duvara dizilmiş. Bazı evler televizyonlu, çoğunda da güneş panelleri var.

Meğer şimdi yolsuzluktan hapiste olan eski Devlet Başkanı Fuijimori, yüzen adaları ziyaret etmiş, bir gece kalmış ve güneş paneli sözünü vermiş. Bu arada yaklaşık 30 yıllık ömrü olan adaların çürüyen sazlarını sıklıkla değiştirmek gerekiyormuş.

“Uros halkının şehirde yaşamak gibi bir dertleri yok mu” diye soruyorum rehberimize. “Karada yaşamasını bilmiyorlar. Gölün üzerinde kendilerini özgür hissediyorlar. Gençler liseye devam etmek için Puno’ya gidiyorlar. Pek çoğu da öğretmen olarak adalara geri dönüyor” diyor.

Uros halkı balıkçılık, turizm, saz örme işleriyle hayatlarını kazanıyorlar. Puno’ya pazara indiklerinde balık, kuş yumurtası gibi şeyler satıyorlar ya da takasla kendi ihtiyaçlarını alıyorlar.

Corazon de Puma’da sonra ziyaret ettiğimiz 3 bin 950 metre yüksekliğindeki Taquile Adası’nın halkı Keçuva kökenli ve Keçuva lisanını konuşuyorlar. Arabanın olmadığı, insanların dik yokuşlarını hep tırmandıkları ve eşyalarını sırtlarında taşıdıkları Taquile Adası’nın gelenekleri İnka ve İspanyol karışımı.

İspanyolların ta o dönemlerde getirdikleri kıyafet mecburiyeti devam ediyor. Erkekler bol beyaz gömlekli, siyah pantalonlu; kadınlar ise başlarını siyah bir eşarpla örtüyor.

İlk sosyalist toplum olarak kabul edilen İnkaların paylaşma, dayanışma geleneği Taquile Adası’nda sürüyor.

Temel felsefeleri olan “Tembellik yapmama, hırsızlık yapmama, yalan söylememe” kuralları adada hâlâ geçerli. Bir de yine İnka geleneğine uygun selamlaşmak ya da tokalaşmak yerine ceplerinde taşıdıkları coca yapraklarını değiş tokuş ediyorlar.

İnkalarla ilgili bilmeniz gereken 5 şey:

1- İnkaların tarihin sahnesine çıkmaları Avrupa’daki ilk Haçlı seferlerine rastlıyor. 1250 yılında kurulan İnka İmparatorluğu İspanyolların Peru’ya ayak basmalarından (1527) 6 yıl sonra çöküyor.

2- İnka Medeniyeti tekerleği, yazıyı, camı, aynayı, demiri keşfetmemiş. Ama tarım, astroloji, mimarlıkla çok ileride. Harçsız mükemmel binalar dikip, 300’e yakın patates ve mısır çeşidi yetiştirmişler.

3- Haberleşmeden mal teslimine her şeylerini ‘chaski’ denilen koşucularla hallediyorlar. Başkent Cusco’da oturan İnka İmparatorları taze balık istediklerinde ‘chaski’ler bayrak teslimi usulüyle kilometrelerce uzaktaki okyanus kıyısından 24 saatte balığı ulaştırıyorlar.

4- Şamanizm benzeri ritüelleri, Çin felsefesindeki Yang Ying’e benzeyen inançları var. Güneş mutluluk veren Tanrı, Ay Tanrıça.

5- İnkalar altın ve gümüşe düşkün. Altın güneşi temsil ediyor. Gümüş ise Ay’ın gözyaşlarını. Tapınakları ve sarayları altın gümüş kaplı. Aynadan ve camdan haberleri yok. İspanyollar gelince ayna alıp altın veriyorlar.

Coca yapraklarını neden çiğnedim?
Lima’da, 3 bin 400 metre yüksekliğindeki Cusco’ya gideceğimizi öğrenen Villa Baranco otelinin sahibi uyarıda bulunuyor:

“Cusco’nun üç sırrı vardır: Yavaş yürümek, az yemek ve yalnız uyumak”. Üçünü de harfiyen tatbik etmekle birlikte Cusco’da zorlandım. Yüksekliğe karşı havaalanında satılan haplara tenezzül etmediğimden imdadıma ‘coca yaprakları’ yetişiyor. Cusco Havalimanı’nda adım atar atmaz karşınıza bir sepette ‘ücretsiz coca yaprakları, sadece 3 tane alın’ yazısıyla meşhur yapraklar çıkıyor. Ağzıma hemen üç tane atıp çiğniyorum. Otele varır varmaz coca çayı da içiyorum ama yine de yükseklik fena çarpıyor.