Ukrayna’da sanat da tehdit altında

Ukrayna’daki savaşta insanlar canlarını kurtarmak için evlerini terk ederken meydanlardaki heykelleri de bombalardan zarar görmemeleri için plasik koruyuculara sarıyordu. Savaşın dehşetini yaşayanların ülkelerinin kültürel mirasına sahip çıkması ilk değil. Hatırlarsanız, ‘Hazine Avcıları’ (The Monuments Men, 2014) adlı film 2. Dünya Savaşı sırasında Nazilerin çaldığı veya yok etmek istediği eserleri kurtarmak için Avrupa’ya giden Amerikalı bir ekibin hikâyesini anlatıyordu. Sanat koruma uzmanı George Stout’un hikâyesinden esinlenen filmde “Bir nesli yok edebilir, evlerini yakıp kül edebilirsin ama yine de yıkılmazlar. Fakat geçmişlerini, eserlerini imha etmek onları hiç yaşamamışçasına tarihten silmektir” deniyordu. Bugünlerde bombalanan Ukrayna’da da risk altında pek çok eser var. Üstelik sadece Ukrayna’nın değil, dünyanın kültür mirası yok ediliyor. Savaşın sanata etkilerini Uluslararası Sanat Eleştirmenleri Derneği (AICA) Genel Başkan Yardımcısı ve sanat tarihçisi Dr. Fırat Arapoğlu’na sorduk.

* Savaşta müzeler de bombaların hedefi olabiliyor. Ukrayna-Rusya savaşında yok olmasından endişe edilen eserler neler?
Odessa Güzel Sanatlar Müzesi’nde 16’ncı yüzyıldan günümüze kadar gelmiş, yaklaşık 10 bin parçalık bir koleksiyon var. Bu koleksiyonda soyut resmin öncülerinden Vasili Kandinski’nin işleri de bulunuyor. Tehlikeye açık diğer bir kurum, Kiev’de, avangart ve çağdaş sanat yapıtlarını barındıran Mystetskyi Arsenal Ulusal Kültür ve Sanat Merkezi. Savaşın yarattığı kültürel mirasa yönelik tehdit, resimler ve heykellerle sınırlı değil; Kiev Ayasofya Katedrali gibi UNESCO Dünya Mirası Listesi’nde yer alan binalar için de geçerli. Ukrayna, ortaçağ kiliseleriyle dolu. 19’uncu yüzyıldan günümüze kadar iyi korunmuş Odessa Opera Evi de risk altındaki binalar arasında.

* Bunları korumak için neler yapılıyor?
Müzelere dair büyük problemlerden biri ‘yatırım eksikliği’. Acil eylem planlarında etkili bir yangın söndürme teçhizatına sahip olmanız gerekiyor. Aniden başlayan bir yangında sanat yapıtlarını korumak imkânsız hale gelebilir. Kiev’de bazı müzeler büyük hasar gördü ve henüz doğrulanamasa da ünlü ressam Maria Primachenko’nun 25’e yakın eserinin çok azının kurtarılabildiği bildirildi.

Dr. Fırat Arapoğlu

* Ukrayna acil eylem planını uygulayabildi mi?
Kültür ve Bilgi Politikaları Bakanlığı savaş durumunda müze koleksiyonlarının korunması ve olası tahliye durumu için yönergeler yayımlamıştı. Ama halkı paniğe sevk edeceği gerekçesiyle tahliye planları gerçekleştirilmedi. Müze çalışanlarının hızlı bir dijital arşiv oluşturmaya çabaladıkları, eserleri kamuoyuna duyurmaksızın bilinmeyen yerlere depoladıkları duyum olarak gelen bilgiler arasında.

* Yani Ukrayna özellikle sanat eserlerine zarar geleceğini öngörüyor muydu?
Ukrayna-Rusya savaşının kültürel mirasa yöneleceği tezi iki nedene dayandırılıyor: Sovyetler Birliği tarafından önceki dönem kültürel kimliklerinin ve sanat yapıtlarının yok edildiği ve bunun tekrarlanacağı iddiası... Ve bu kültürel mirası yok ederek Ukrayna’nın farklı bir tarihi olduğu ve Rus olmadığı temelli ulusal bir savın varlığının reddedileceği düşüncesi...

* Ukrayna’nın sanat eserleri için acil eylem planı olduğunu söylüyorsunuz. Her ülkenin var mı?
Hemen her ülkenin kanunlarında olduğu gibi Ukrayna’da da kültürel mirasın korunması için acil eylem planı var. Ayrıca uluslararası hukuk, bir savaş sırasında kültürel mirasın korunmasını sağlıyor. Ülkelerin güncel bir kültürel miras farkındalığına, yasasına ve etkili bir envantere sahip olması gerektiği unutulmamalı.

*Türkiye’nin eylem planı ne peki?
Türkiye Afet Mücadele Planı var. İçişleri Bakanlığı’nın acil bir durumda mülkiyet, çevre ve kültürel mirası koruma görevi bulunuyor. Kültür ve Turizm Bakanlığı’nın, gerekli bir durumda Ulaştırma ve Denizcilik Bakanlığı’yla koordineli biçimde kültür varlıklarının nakliyesini düzenleme görevi gibi maddeler de mevcut.

Manet’nin ‘In The Conservatory’ tablosu 1945’te Almanya’da bir tuz madeninde bulundu.

Ambulanslarla, kum torbalarıyla kurtarıldı

* 1943’te Milano’da, duvarında Leonardo da Vinci’nin ‘Son Akşam Yemeği’ freskinin olduğu Santa Maria delle Grazie Kilisesi’nin yakınlarına bomba düştü. Ama öncesinde freskin önüne yığılan kum torbaları sayesinde yapı çökse de ayakta kalan tek duvardaki fresk kurtarıldı.

Odessa’da, kentin kurucusu olan Duke de Richelieu anısına dikilmiş olan heykel, saldırılara karşı kum torbalarıyla kaplandı.

* 1939’da, 2. Dünya Savaşı’nda Louvre Müzesi yetkilileri ‘Mona Lisa’ dahil birçok eseri ambulansla kaçırdı. ‘Mona Lisa’, Louvre’a 1945’te döndü.
m Amerikan askerleri, 2. Dünya Savaşı’nda Nazilerin çaldığı, Michelangelo’nun ‘Bruggeli Madonna’ heykelini Avusturya, Altaussee’deki tuz madenlerinde buldu. Tuz madenleri Nazilerin sanat eserlerini saklamak için kullandığı yerlerden biriydi. Édouard Manet’nin ‘In The Conservatory’ tablosu 1945’te Almanya’daki Merkers tuz madeninde, Rembrandt’ın otoportresi Heilbronn tuz madeninde bulundu.

Halk, Lviv’deki Yunan tanrıçası Amphitrite heykelini plastik koruyuculara sararken...

Heykeller, camiler, kaleler, antik kentler yok edildi

* Eserleri kaçırmak belki mümkün ama yapılar için aynısını söylemek zor. Yakın zamanda nereleri kaybettik?
- Afganistan’daki Bamyan Buda heykelleri UNESCO Dünya Mirası Listesi’ndeydi. 1.500 yıldır yıkılmayan heykelleri 2001’de Taliban dine uygun bulmadığı için patlattı.
- IŞİD, Irak’ta, aralarında kiliseler, Şii camileri ve türbelerin de olduğu 30’a yakın binayı yıktı.
- Bir zamanlar dünyanın en büyük camisi olan Büyük Samarra Camisi, 9’uncu yüzyılda Kuzey Bağdat’ta inşa edilmişti. 52 metrelik sarmal minaresiyle tanınan cami 2005’te bombalandı. Minarenin tepesi ve caminin çevresindeki duvarlar tahribata uğradı.
- 2006’da Dünya Mirasları Listesi’ne giren Suriye’deki Şövalyeler Kalesi, 11’inci yüzyılda yapılmıştı. Günümüze kadar iyi şekilde korunmuş ortaçağ kalelerinden biriydi. Suriye İç Savaşı sırasında bombardımanlar yüzünden zarar gördü.
- UNESCO’nun Suriye çölünde bir vaha olarak tanımladığı Palmira Antik Kenti’nin tarihi milattan önce 19’uncu yüzyıla kadar gidiyor. 1980’de UNESCO Dünya Mirası Listesi’ne alınan kent IŞİD tarafından tahrip edildi.

Savaşın yarattığı kültürel mirasa yönelik tehdit, sadece tablolar ve heykellerle sınırlı değil. Tehdit, Kiev Ayasofya Katedrali gibi UNESCO Dünya Mirası Listesi’ndeki binalar için de geçerli.

En az 53 kültür alanı ciddi hasar gördü

UNESCO’nun uydu görüntüleriyle yaptığı tespite göre mart sonuna kadar Ukrayna’da 53 kültürel alan hasar gördü. Bunların 4’ü müze, 4’ü anıt, 16’sı tarihi bina ve 29’u da dini alan... Oysa 1954’te Rusya ve Ukrayna arasında imzalanan Lahey Sözleşme-
si’yle önemli kültürel alanlar koruma altına alınmıştı. UNESCO, Rusya Dışişleri Bakanı’nı Ukrayna’da zarar gören kültürel alanlarla ilgili bilgilendirdiklerini açıkladı, Ukrayna’ya eşyaların saklanacağı güvenli bölgeleri belirlemede yardımcı olduklarını ekledi.