Beşiktaş'ta Yere Bakan Sarıyer'de Yürek Yakan

Çeşitli kültürlerin buluştuğu İstanbul'un yüzyıllara dağılan sosyal yaşantısı; tarihsel gelişmesi sokak adlarına da yansımış. Öykülere, şiirlere konu olmuş sokak adları. Adlarıyla romantik, duygulu, kaprisli, bıçkın ve civelek sokaklar!

İstanbul aşığı Çelik Gülersoy, eski İstanbul'da ve bugün bile hala binbir renk çağrışımı yaptıran ağaç, yemiş ve çiçek adları taşıyan sokaklardan söz eder.

Limon çiçeği, Kahkaha çiçeği, Yeşil fıstık, Ahududu ve Dutlu Bakkal, Gülersoy'un başını döndüren sokak adlarıdır.

‘‘Denizlerden gelen çok rüzgar estirirler’’ der Salah Birsel. İnişleri ve yokuşları vardır. İnsanın içini ısıtan adları vardır.

Eski bir İstanbul Türküsü'ndeki gibi; ‘‘Yemenimin uçları ah, / Çıkamam yokuşları’’ dedirterek tırmandırırlar yokuşları.

‘‘Ben sokak adlarının bir şiiri olduğuna inanırım’’ der Salah Birsel. ‘‘İnsanın düş gücünü alt üst eden bu renkli, bu bıçkın-civelek adlara İstanbul'un dört bir yakasında toslarsınız’’.

Cihangir'de oturduğu yıllarda eve, Liva sokağından geçerek giden Birsel, ‘‘Liva sokağının adı beni yıllarca büyülemiştir’’ derken, adları ile onu ‘‘ensesinden topa tutmuş’’ sokakları şöyle sıralar:

‘‘Beyoğlu'nda Tomtomkaptan, Kaneviçe, Madırga, Havahoş, Aybastı; Galata'da Mimikülhanı, Katçınar, Canfeda; Kasımpaşa'da Babahindi, Kankardeşi, Emekyemez, Masrafnazırı, Tahtafırın; Hasköy'de Kitabi; Sütlüce'de Elvandirek.’’

Biz de yeni yetme sokak adlarının yanısıra, eskilerinin yaşayıp yaşamadıklarını merak ettik. Örneğin; Limon Çiçeği sokağında, hala o çiçeklerden var mı acaba diye düşündük. Tabii ki yoktu... Kırmızı Şebboy sokağındaki şebboylar neredeydi şimdi...

Ya Çitlenbik sokağındaki çitlenbikler...

Ortaya çıkan tablo şöyleydi:

İstanbul'da 581 çiçek, ağaç ve yemiş adı taşıyan sokak vardı. Ayrıca 146 yeni, 103 küçük, 37 cami, 95 yeşil, 58 eski, 53 cami, 95 imam, 20 hoca, 28 bestekar, 34 şehit, 16 Atatürk, 30 bahçe, 35 çeşme ile başlayan sokak, cadde ve yol saptadık. İki tane Kaynata sokağı olmasına karşın, Kaynana sokağı yoktu. Halk deyişleri de ad olarak verilmişti sokaklara. Örneğin; Beşiktaş ilçesinde Yere Bakan sokağı vardı. Atasözünün tamamlayıcısı olan Yürek Yakan da Sarıyer ilçesinde bir sokağa ad olarak verilmişti. Bunun gibi Yel Üfürdü sözleri Büyükada'da bir sokağın adıydı ama, Su Götürdü henüz kullanılmamıştı. İstanbul'da içki ve akşamcılarla ilgili sokak adları da azımsanmayacak sayıda.

İşte birkaçı:

Ayık (Fatih), Bade (Beyoğlu), Akşamcı (Fatih), Şaraphane (Sarıyer), Şarap (Fatih), Meyhane (Üsküdar), Gazino (Beşiktaş), Çakırkeyf (Beyoğlu) ve Biracılar Sokağı (Şişli).

Beyoğlu ilçesindeki Banka, Varyemez, Banker, Mangır ve Madrabaz adları diğer ilçelerde yoktu. Fatih'teki sokak adları da daha çok dinsel nitelikteydi. Dinibütün, Fukara babası ve Hakperest sokakları gibi.

Salah Birsel bir denemesinde şöyle anlatıyor sokakları:

‘‘... Üsküdar'da Lamekanıhüseyin, Fıçıcırüstem, Kargazarife, Boğaz'da Kandilliperakende, Şehremini'de Eliflament, Samatya'da Arapmanav, Karagümrük'te Niyaziimisri, Eyüp'te Balıkçıbakkal, Rami'de Gaska, Kadıköy'de Köftüncü, Miskiamber, Sakızgülü Sokakları insanı lappadak yere yıkmasa da içindeki sevinci büyütür.’’

Birsel, Kuzguncuk'taki Bereketli Sokağı anlatırken şöyle der: ‘‘Bir yamaç üzerine kurulmuş sokağın altbaşında durup yukarıya doğru baktığınızda evlerin iki tütün dizisi gibi sıra tuttuğunu görürsünüz. Daha doğrusu bunlar gökkubeye asılmış pandantifler, beşibirliklerdir. Orada çokça oyalanırsınız üstünüze, üstünüze gelirler.’’

Şehir rehberini karıştırmaya devam ederseniz göreceksiniz çıkmaz sokak adları adeta toplumsal sorunları dile getirirler:

Şifa Çıkmazı, Pazar Çıkmazı, Piyasa Çıkmazı, Oğul Çıkmazı, Dullar Çıkmazı, Deva Çıkmazı, Oyuncu Çıkmazı ve Mücadele Çıkmazı...

Yemiş, ağaç ve çiçek adı taşıyan sokakların şimdi kaç tanesinde bu çiçekler yaşıyor: Portakal, Zencefil, Narçıl, Ağaççileği (Beyoğlu), Kuşkonmaz, Kırmızı Şebboy, Ak Amber (Bakırköy), Çitlenbik (Şişli), Çilek, Beyaz Leylaklı, Bahar Gülü, Vişne (Kadıköy), Bodur Ağaç, Atlas Çiçeği (Üsküdar), Böğürtlen (Tarabya), Sümbül, Lale, Kamelya, Gül, Gülçiçeği, Karanfil (Levent).

Boğaz'dan denize doğru inen sokakları da anlatır Salah Birsel:

‘‘... Bunlar, kimseye ağırlık vermeden ve de başlarının üzerinde tuttukları şiiri, sokakların şiirini, yere düşürmeden ağır ağır aşağı inerler. Bir ucu Cihangir asfaltına dayanan, aşağıda Kazancı yokuşu ile birleşen Somuncular Sokağı'nda da çok şiir vardır, sevdim ama onu, eyvah olsun!’’

Biz yine Şehir Rehberi'ni karıştırmaya devam edelim. İnsanı güldüren, şiirlere, öykülere konu olmuş semtlerdeki sokak yol ve yokuş adlarının birkaç tanesini verelim:

Merkep Bağırtan Yokuşu (Beyoğlu), Bayıldım Çıkmazı (Eyüp), At Geçmez Sokak (Fatih), Beleşçi Sokak (Kazlıçeşme), Beyciğim Sokak (Kadıköy), Çık Salın Sokak (Beyoğlu), İmam Bayıldı Sokak (Fatih), Kadı Yoran Caddesi (Beyoğlu), Zenciler Sokak (Üsküdar), Sopalı Hüsnü Sokak (Feriköy), Solkol Sokak (Bakırköy), Salkım Saçak Sokak (Beyoğlu), Nane Molla Sokak (Üsküdar), Kör Kadı Sokak (Arnavutköy), Kokoroz Sokak (Beyoğlu), Sormagir Sokağı, Pürtelaş Sokağı (Cihangir), Kodoman Caddesi (Şişli), Kaptanpaşa Çıplağı Sokak (Beyoğlu), Kalantor Sokak (Çengelköy), Emek Yemez Sokak (Beyoğlu), Altın Babası Sokak (Üsküdar), Alınteri Sokak (Eyüp), Ahım Şahım Sokak (Beyoğlu), Sürekavı Sokağı (Levent) (...)

Şimdiki zamanın içinde geçmişi hatırlatır sokaklar. Çok pabuçlar eskitirler. Karakaşlı ve karagözlü adamları, kadınları barındırırlar. Uzundurlar, kısadırlar, iniştirler, yokuşturlar.

Sokaklar! Sıkıntılı, neşeli.

(Serpil Gündüz, İstanbul Dergisi 1. Sayı, 1992)