Matrix felsefecileri böldü

Özgürlük çaÄŸrısı mıydı Matrix, yoksa tutsaklığın kazandığı farklı boyutların teÅŸhiri mi? Hıristiyanlık propagandası mı yapılıyordu, yoksa Budizm mi?Son yılların en çok tartışılan filmlerinden Matrix, Türkiye'de gösterime girdiÄŸinde de benzer bir ilgi gördü. ‘‘AnarÅŸizmin son numarası’’ olarak yere göğe koyamayanlar da vardı Matrix'i, George Orwell'in 1984'ünün daha postmodern bir versiyonu olarak görenler de. Batı'da felsefeciler duruma müdahale etmekte gecikmediler: Özgürlük çaÄŸrısı mıydı Matrix, yoksa tutsaklığın kazandığı farklı boyutların teÅŸhiri mi? Filmde Hıristiyanlık propagandası mı yapılıyordu, yoksa Budizm'in temel öğretileri üzerine mi kurulmuÅŸtu? Pennsylvania King's Ãœniversitesi öğretim üyesi Prof. William Irwin'in ‘‘Matrix ve Felsefe’’ baÅŸlıklı kitapta derlediÄŸi makaleler, bu sorulara ilginç cevaplar veriyor. Murat SaÄŸlam’ın çevirdiÄŸi kitap Güncel Yayıncılık’tan çıktı. Filmin bir sahnesinde denildiÄŸi gibi, ‘‘Gerçekten de Matrix her yerde.’’ Ä°nanmayan, başını çevirip çevresine bakabilir. Ama yavaşça çevirmekte fayda var, ne olur ne olmaz... Morpheus'un Neo'ya uzattığı haplardan mavi olanı mı yoksa kırmızı olanı mı seçerdiniz siz? Morpheus'un Yunan mitolojisinde, rüyalar yoluyla ÅŸekillerde deÄŸiÅŸiklik yapan Düşler Tanrısı'nın ismi olduÄŸunu, Neo'nun da Latince'de yeni anlamına geldiÄŸini bilseniz tercihleriniz deÄŸiÅŸir miydi? Trinity'nin Hıristiyanlığın Kutsal Üçleme'si (Baba-OÄŸul-Kutsal Ruh) olduÄŸunu duysanız farklı bir gözle bakar mıydınız filme?Bu ve benzeri soruların cevabını alabilmek için ‘‘Philosophy Now’’ adlı felsefe dergisi bir kompozisyon yarışması düzenliyor öğrenciler arasında. Yarışmanın sonucunun ne olduÄŸunu bilmiyoruz, ama filmde, Matrix'in kanalizasyonlarından geçtikten sonra 'uyanan' Neo'nun, ‘‘Gözlerim neden acıyor?’’ diye sorduÄŸunu biliyoruz. Morpheus'un ona verdiÄŸi çarpıcı cevabı da biliyoruz üstelik: ‘‘Çünkü onları daha önce hiç kullanmadın.’’Felsefecilerin popüler kültürün bu tartışmalı ikonuna yaklaşımında da Neo'ya yakışabilecek tuhaf bir utangaçlık göze çarpıyor. ‘‘İnsan popüler kültürü seviyor. Çağımızın ortak dili bu’’ diyen Prof. Irwin, ‘‘Matrix gibi bir pop kültürü hakkında neden yazıyoruz?’’ sorusunu sorduktan sonra kendi kendine cevabı da veriyor: ‘‘Çünkü insanlar orada.’’KENDÄ°NÄ° BÄ°LHaklı Prof. William Irvin, insanların hepsi deÄŸilse bile, bir bölümü gerçekten de Matrix'in film kareleri arasında. Bu açıdan, Morpheus'la Neo arasındaki diyalog, Irwin'e göre, ‘‘en büyük hikáye'nin bir tekrarından ibaret.’’ Sokrates'in en az kendisi kadar ünlü ‘‘maÄŸara’’ alegorisinden söz ediyor Prof. Irwin. Yüzlerini maÄŸara duvarına dönmüş oturan veya oturmak zorunda bırakılan bir grup insan, duvara düşen gölgelerini gerçek dünyanın kendisi zannetmektedir. Daha sonra içlerinden biri maÄŸaradan çıkartılacak ve gözlerindeki kamaÅŸmayla birlikte hissettiÄŸi ilk ÅŸey acı olacaktır. Tıpkı Neo gibi. Morpheus, Neo'yu Káhin'e götürdüğünde, mutfak kapısının üstünde asılı bir levhaya takılır gözleri. Latince bir cümle vardır o levhada. Aynı cümle yüzyıllardır Delphi'deki Apollon tapınağının da kapısında durmaktadır zaten: ‘‘Kendini bil.’’HIRÄ°STÄ°YANLIÄžIN ETKÄ°SÄ°Felsefecileri bu film konusunda harekete geçiren de buna benzer ‘‘teknik’’ detaylar doÄŸal olarak. Nitekim, filmin senaryosunu yazıp yöneten Wachowski Biraderler'den Larry'nin, 19 Nisan 1999'da Time'da yayımlanan röportajında Ä°sa Peygamber'e atıflarda bulunacaktır. Pennsylvania King's Ãœniversitesi'nden Gregory Bassham'a, ‘‘Matrix Filmindeki Hıristiyan Temalar’’ baÅŸlıklı bir makale yazdıran da bu söyleÅŸi olacaktır: ‘‘Neo'nun yolu, birçok yerde Hz. Ä°sa'nın hikáyesiyle çakışır. Neo, Matrix'ten kurtarılıp uyandığında kendini rahim benzeri bir tüpün içinde bulur, göbek kordonuna benzeyen kablolardan kurtulur ve doÄŸum kanalını sembolize eden bir tüpün içinden aÅŸağı kayar. Nasıl Ä°sa çölde ÅŸeytan tarafından kırk gün denendiyse, Neo da ajanlar tarafından Morpheus'a ihanet etmeye teÅŸvik edilir. Ä°ncil'de Ä°sa hayatını 'çokluk yararına kurtulmalık' olarak verir. Filmde de Neo bilerek hayatını Morpheus için feda eder.’’Acaba?KÄ°MÄ°NE GÖRE LACAN KÄ°MÄ°NE GÖRE DOSTOYEVSKÄ°Ljubljiana Ãœniversitesi Felsefe Bölümü öğretim üyesi Prof. Slovj Zizek filmi sorgularken Lacan'ın tezlerinden yola çıkar. Boston Ãœniversitesi'nden Thomas S. Hibbs ise Matrix'i ‘‘aydınlanmacı modernlik’’le açıklamaya çalışır. Bunun için de Dostoyevski'nin ‘‘Yeraltından Notlar’’ına baÅŸvurur. Çünkü Dostoyevski, ‘‘modernlik ile nihilizm arasındaki bağı sezmiÅŸ çok önemli düşünürlerden biridir.’’ Ayrıca ‘‘Yeraltından Notlar’’, Rusya'ya giren Batı aydınlanma düşüncesi üzerine zehir zemberek bir hicivdir. Oysa, Centre Ãœniversitesi'nden Jennifer L. Mcmahon'a göre, Matrix, varoluşçulukla ilgilidir. Filmin baÅŸlarında Neo'un mavi ve kırmızı hap arasında yapması gereken seçim, varoluşçu bir seçimdir. Çünkü, ‘‘her iki durumda da Neo bize, geleceÄŸin bize ait olduÄŸunu’’ hatırlatmaktadır. Prof. Mcmahon, ‘‘kırmızı hapı seçin’’ diyerek, hangi tarafta durduÄŸunu da belirtir. Kırmızı hap seçilirse, eÅŸyanın gerçek tabiatı gözler önüne serilecek, hakikate nüfuz edilebilecek, mavi hap seçilirse, dünya deÄŸiÅŸmeden olduÄŸu gibi kalacaktır. Åžimdi filmdeki sahneleri yeniden gözden geçirip kendiniz karar verebilirsiniz artık. Sahi, siz hangi hapı tercih ederdiniz? Mavi olanı mı, yoksa kırmızıyı mı? Ä°ki yeni Matrix filminden 1.3 milyar dolar bekleniyorMatrix (1999) filminin konusu şöyleydi: Neo adlı bilgisayar korsanı (Keanu Reeves), gerçek sandığı dünyanın yapay bir zekanın yarattığı sanal bir dünya olduÄŸunu, insanların bu üstün zekalı makineler tarafından sömürüldüğünü öğrenir. Kendisi de insanlığı kurtaracak olan seçilmiÅŸ kiÅŸidir. Morpheus (Laurence Fishbourne) ve Trinity (Carrie Ann Moss) adlı iki isyancıyla birlikte gerçek dünya için mücadeleye baÅŸlar. Andy ve Larry Wachowski kardeÅŸlerin yönettiÄŸi film büyük baÅŸarı kazanınca 300 milyon dolarlık bütçeyle iki yeni film daha çekildi. ‘‘Matrix Reloaded’’ Mayıs 2003'te ‘‘Matrix Revolutions’’ Kasım 2003'de dünyada vizyona girecek. Bu yeni filmler de felsefecileri düşündürecek. Çünkü Neo, bu defa gizli Zion kentini bulup ele geçirmek isteyen robotlarla mücadele edecekler.KÄ°TAPTANSokrates'in maÄŸarasıBu hikáye Platon'un hocası Sokrates'in hayatına benzer. Deli olduÄŸu düşünülmüş ve dikkatleri daha yüksek bir gerçeklik düzlemine çekmeye çalıştığı için ölümle cezalandırılmıştır. Bu durum, Matrix'ten kurtulan ve ‘‘hakikat çölünü’’ geçen Neo'nun hikáyesine de benzemektedir. Neo, tıpkı Platon'un mahkumu gibi, kendinin zincirlenmiÅŸ veya daha kesin bir ifadeyle, Matrix'in yanılsatıcı gölge oyununu zihninde canlandıran siyah kablolara baÄŸlanmış olduÄŸunu öğrenir. William IrwinAÅŸkın Matrix'le mücadelesiTrinity'nin eylemleri güvenin mahrem yanının cisimleÅŸmesidir. Bu rolün ona düşmesi rastlantı deÄŸildir, o senaryodaki tek diÅŸi varlık olduÄŸu için ve sevgi dolu bir dokunuÅŸ hem erotizmle hem de anaç ÅŸefkatle iliÅŸkili olduÄŸu için, bu rolleri oynamak ona düşer. En dramatik dokunma sahnesi Trinity'nin Neo'yu uyuyan güzel tadında öpmesi ve ona tekrar soluk vermesidir. Daha başından itibaren birbirlerinin cazibesine kapılmış olmalarına karşın, ancak Matrix'in dışında öpüşürler. Carolyn KorsmeyerMaddecilik de olurBu kadar atıp tutma yeter. Yorulduk be! Tamam, anlaşıldı. Åžimdi elimizde ne var? Ha evet, maddecilik. Güzel. Yapay zekáların mümkün olduÄŸuna inanmak için sebeplerimiz var. Matrix varsayımı açıkça tasavvur edilebilir ve bütün yanlarıyla tutarlıdır. Jason HoltBudist bir film miMatrix filmi ne kadar Budist? Bütün Budist havasına karşın, filmdeki en az dört içerik Budist öğretilerle baÄŸdaÅŸmıyor. Ä°lk olarak, filmin tümünü kapsayan Zerdüştçü bir ikicilik, iyi-kötü karşıtlığı var. Ä°kinci olarak, aşırı ÅŸiddet sahneleri, ÅŸiddet karşıtı Budist öğretilere zıt görünüyor.Michael BranniganÂ