Ancak Trump'ın başlangıcının, ilk sinyalleri ve adımları şüphesiz yemin töreninde ortaya çıktı. Bu törendeki konuşmanın genel hatlarını değerlendirmek ABD gündemini hem iç hem dış politikası ekseninde yakından takip edenler için önem arz etmekte.
Bu yazıyı kaleme aldığım sırada Trump konuşmasını bitirmiş Pennsylvania Avenue'dan Beyaz Saray’a doğru yürüyüşe geçmişti. James Mattis ve John F. Kelly’nin Kongre’den onayları kesin gibi görünüyordu. Pennsylvania Avenue’da belki ilk kez bu kadar şiddetli protesto eylemleri olmuş ve polis doksan beş kişiyi gözaltına almıştı. Trump, sert bir başlangıç yaptı. Peki, bu sert başlangıcın ilk konuşmasından öne çıkan başlıklar ne oldu?
Öncelikle şunu söylemek şart; Amerika’da bir seçim adaylar arasında ne kadar sert, ne kadar kırıcı, ne kadar yıpratıcı geçse de yemin töreninde seçilen başkan konuşması 1801’den beri hep birleştirici, uzlaştırıcı ve yeni başkanın yerine geldiği kişiyi yada seçimi kaybedeni onore edici olmuştur. Amerikan halkının birliğine, bütünlüğüne ve geleceğine atıfta bulunulmuştur. Geçmişle hesaplaşma olmamıştır. Oysa ki Trump’ın konuşması birçok açıdan ilk oldu.
Trump, neredeyse kendisinden önceki tüm başkanların aksine geçmiş yönetimlere ağır eleştiriler yaptı. Arkasında oturan Bush, Obama ve Clinton hükümetlerini içine alacak şekilde oldukça sert söylemlerde bulundu. Bu ilk konuşma, tarz açısından toparlayıcı değil ayrıştırıcı bir konuşma oldu.
Amerika gibi İkinci Dünya Savaşı’ndan beri dünya liderliği iddiasıyla kendi sınırları gibi müttefiklerini de koruma söylemlerinde olan, NATO’ya önayak olmuş bir ülkenin başkanı “Artık en önemlisi kendi sınırlarımız. Artık Amerika öncelik sahibidir” dedi. “Başkalarının sınırlarından önce kendimizinki gelecek” dedi. Belki uygulamada bu hep böyleydi, ancak hiç bir zaman müttefikleri bu denli rencide edercesine ifade edilmemişti.
Trump, “Amerikalı çalıştırın, Amerikan malı alın” dedi. Amerika gibi büyük bir göçmen ülkesi için sarf etti bu sözleri. Bugünlerine göçmenlerden aldığı güçle ve göçmen işgücüyle gelmiş olan Amerika Birleşik Devletleri, göçmenler ve göçmenlerin istihdamına dair sarf edilen bu sözlere çok alışık değil. Dünya ticaretinde başat rol sahibi ülkenin yeni başkanının istihdam politikaları ve yabancı çalıştırılmasında bu denli içe kapanma söylemi içinde olması Amerikan gelenekleri ve duruşu açısından hem risk hem de alışılmamış bir bakış açısı olarak değerlendirilebilir.
Trump, “Birçok ülke bizim sayemizde zengin oldu, fakat biz fakirleştik” dedi. Amerika’nın serbest ticaret anlaşmalarına vurgu yaptı. Dünya ticaretinde WTO ve NAFTA başta olmak üzere birçok ekonomi ve ticaret örgütüne vesile olmuş bir ülkenin kapalı ticaret yaklaşımı Amerika için hiç alışılmamış bir durum. George Washington’un izolasyonist politika ilanı ve bir de iki dünya savaş arası dönemdeki Amerika’yı bir kenara koyarsak böyle içe kapalı bir söylem daha önce neredeyse hiç olmadı.
“Terörle mücadele edeceğiz, hem de sert bir şekilde” dedi. Bu mücadele global teröre mi, radikal teröre mi, din odaklı teröre mi, bölgesel ya da etnik teröre mi karşı verilecek? Hayır. Trump ilk defa ‘İslami terör’ sözünü kullandı. İlk kez bir Amerikan başkanı yemin töreninde terörü İslam’la özdeşleştirdi. Bu sadece Müslüman nüfusa sahip ülkeler açısından değil, Amerika’daki Müslüman nüfus açısından da sıkıntılı dönemlerin ve İslamofobinin artması açısından tedirgin edici bir durum.
İkili ilişkilere önem veren, Türk-Rus ilişkilerinin gelişmesine kendini adamış, insani yanı çok güçlü, bir diplomatın ötesinde yaptığı işin önemine inanan ve bunu gönülden yapan değerli bir insan ve değerli bir diplomattı. Dün saldırı haberi ilk etapta gündeme düştüğünde basit bir teşebbüs olduğunu düşündüm ve öyle olmasını umut ettim. Velhasıl kısa bir süre sonra Büyükelçi Karlov’un ölüm haberi geldi. Kısa bir zaman önce oturup görüştüğünüz bir insanın hayatını kaybetmesi ve bundan duyduğunuz üzüntünün ötesinde Türkiye’ye yönelmiş bir çok hain okun ne şekilde ülkemizi tehdit altında tuttuğunu da düşünmeden edemiyor insan. Beşiktaş-Bursaspor maçı akabinde kaybettiğimiz 44 canımız, daha üzerinden tam bir hafta geçmeden Kayseri’de yitirdiğimiz 14 canımız, güneydoğudaki terör saldırıları, Türkiye‘nin üzerine dünyanın bir çok ülkesi tarafından yapılan siyasi baskılar, bununla kalmayıp ekonomik olarak da Türkiye’yi zor durumda bırakmayı hedefleyen çabalar... Son bir ay içerisinde etnik, mezhepsel, ekonomik ve siyasi olarak dış politikada Türkiye‘nin içine çekilmeye çalışıldığı bir kaos ortamı derinlik kazandı. Ama beni daha da çok üzen, fütursuzca, hedefsizce ve hırslara kurban edilip ortaya atılan onlarca, yüzlerce farklı itham. Kimilerine göre hükümet, kimilerine göre muhalefet, kimilerine göre dış mihraklar, kimilerine göre ise gizli güçler... Herkes birbirini suçluyor ve herkes hatayı bir yere yükleme çabası içerisinde. Neticede acı çeken Türkiye.
Bunların hiç biri; kınamalar, lanetlemeler, eleştirmeler şu an içinde yaşadığımız durumun çözümü değil. Türkiye, içinde olduğu süreçten muvaffakiyet ile güçlü ve bir daha kimsenin kolay kolay üzerinde oyun oynayamayacağı şekilde çıkmak istiyorsa daha da güçlenmek, daha da büyümek, daha da kenetlenmek zorunda. Bütün bunların çözüm yolunun kısa vadeli, hamaset dolu söylemlerden, ittifaklar değiştirmekten, Ortadoğudaki süreçlere müdahil olmaktan, faiz arttırmaktan ibaret ya da bunların tümüyle yeterli olabileceğini düşünmüyorum. Çünkü bunların her biri geçici hamleler, yani pansuman. Oysa ki Türkiye’nin büyümesi, Türkiye’nin dışardan gelebilecek bütün etkilere direnç gösterebilecek bir mekanizmaya sahip olması, bağışıklık sistemini güçlendirmesi için en önemli çözümler uzun vadeli çözümlerdir. Bu kadar yaşanan terör hadisesinden sonra hep failleri araştırıyoruz, terörü lanetliyoruz, yüreğimiz bir atıyor ama netice itibarıyle kısa vadeli çözümlerin ötesine geçemiyoruz. Çünkü terörle mücadeleyi, dış politikayla, istihbaratla, kolluk kuvvetlerini etkili kullanarak ve milletçe kenetlenerek gerçekleştirmek mecburiyetindeyiz. Bu olmazsa olmaz. Unutmamak lazım ki uzun vadede terörü ve Türkiye etkilerini tamamen engellemek istiyorsak tek çözümü her zaman daha da güçlenmektir. Bunun yolu ekonomik, siyasi ve sosyal kalkınmadan geçer. Belki neticesini bu yazıyı okuyanların ömründe kolay kolay göremeyeceği ama bizler nasıl bugünleri göremeyen, bu toprakları bize armağan edenlere müteşekkir isek bizlerden sonraki jenerasyonların da bizler için hayır duaları etmelerine sebep olacak icraatlar yapılmak zorundadır.
Bakalım Türkiye’nin sanayi üreten, teknoloji üreten ilk 500 şirketine. Kaç tane şirketimiz yüksek teknoloji ürünü üretmekte? Bilim-teknik ve inovasyon alanında ne kadar ilerideyiz? Gerçek güce ulaşmak için icat, yenilik, AR-GE noktasında ne kadar verimliyiz? Çünkü bu bahsettiğim şeyler kısa vadede sonuç vermeyecek ama ülkenin bağışıklık sistemini güçlendirecek esas noktalar.
PISA sonuçları açıklandı. Türkiye 72 ülke içerisinde genel sıralamada 54’üncü, matematikte ve kendi dilinde okuyup anlamada ise 50’nci sırada... Bu neticelerle yetişen çocuklarımız ilerde ne kadar inovasyon, ne kadar icat, ne kadar girişimcilik yapacak? Ekonomiyi ne kadar kalkındıracak? Bağışıklık sistemini ne kadar güçlendirecek? Terör olayları sonrasındaki en kötü his bir çoğumuzun yaptığı gibi isyan edip çaresizce oturuyor olmak. Elden bir şey gelmediğini düşünmek. Bu çok acı bir his. Eğer bu hissi de, yaşanan olayları da kırmak istiyorsak, gerçekten lafta değil ciddi anlamda güçlenmek istiyorsak, Türkiye’nin A’dan Z’ye girişimci, gelişimci, yeniliğe açık bir eğitim reformuna ihtiyacı vardır. Kastım futbol taktiklerinden hallice 4+4+4, 5+3+3 tabirleri değil. Müfredata eklenmiş sadece bir iki ders de değil. Zamanı yakalayan, zamanı analiz edebilen ve bu analizleriyle ortaya vizyon koyabilen yeni nesiller yetiştirmek zaruri hale gelmiştir. Yaşadığımız durumların çözümü, ekonomik siyasi, ve sosyal anlamda güçlenmektir. Bunu yapabilmenin yolu bilim, inovasyon ve girişimciliktir. Bunun ise temeli, kalifiye bir eğitimdir.
Bu tartışma konusu ABD’de bir adayın ülke çapında daha fazla oy almasına rağmen elektoral sistemden dolayı seçimin kaybedeni olması, ne kadar adaletli veya ne kadar doğru bir sistem sorusunu yine karşımıza çıkardı.
Bu sorunun cevabını irdelemeden önce ABD tarihinde ilk olmayan bu tartışmayı daha önceki örnekleriyle değerlendirmekte fayda görüyorum. ABD başkanlık seçimleri, 2000 yılında Teksas Valisi George W. Bush ile başkan Bill Clinton’ın yardımcısı Tennessee’li Al Gore’un yarışına sahne oldu. 538 elektoral oyun 270’ini alanın başkan olduğunu düşündüğümüzde, seçim neticeleri çok enteresan ve kritik bir şekilde sonuçlanmaya doğru gitmekteydi. Başkan yardımcısı Al Gore ülke çapında oyların yüzde 48.4’ünü almış, rakamsal olarak ise 50,999,897 oy almıştı. Bununla beraber Al Gore’un toplam elektoral delege sayısı 266 yapıyordu.
Diğer tarafta Teksas Valisi George W. Bush ülke çapında aldığı oy yüzdesinde Al Gore’un arkasında kalıp yüzde 47.9, rakamsal olarak da yaklaşık yarım milyon daha az 50,456,002 seçmenin oyunu almıştı. Elektoral olarak ise 246 oy toplamıştı. Bütün her şey Florida’daki 900 seçmene dayalıydı çünkü neredeyse 900 kişinin oyuyla Florida eyaletinin 25 delegesi, diğer bir deyişle ABD’nin yeni başkanı belli olacaktı. Defalarca kez yapılan sayımlarla bu oy farkı 537 sayısına kadar indi ve ABD’de Al Gore’un ülke çapında yarım milyon fazla oy almasına rağmen Florida Eyaleti’nin 25 delegesini kaybettiği için, Teksas Valisi George Bush 271 elektoral oy ile ABD başkanı seçildi. Eğer Florida Eyaleti’nde 500 seçmen Bush’a değil de Gore’a oy verseydi ABD Başkanı Al Gore idi.
2000 Yılında çok ucu ucuna biten bu seçim sonrası daha önce de gündeme gelen “electoral college” sistemi masaya yatırıldı. Bu demokratik miydi, doğru muydu? Tarihsel örneklere baktığımızda buna benzer hadiseler bir kaç seçimde daha yaşandı. 1824 yılında ABD’nin ikinci başkanı ve ilk başkan yardımcısı olan John Adams’ın oğlu, James Monroe’nun Dış İşleri Bakanı John Quincy Adams, dört adayın katıldığı seçimlerde Andrew Jackson 99, John Q. Adams 84, W. H. Crawford 41, Henry Clay 37 elektoral oy almışlardı. En fazla oyu hem sayısal hem de elektoral olarak Andrew Jackson almış olmasına rağmen gerekli elektoral sayıya ulaşamadığı için kanunlar gereği ABD başkanını Amerikan Temsilciler Meclisi seçti. Ve kongre en çok oyu alan Andrew Jackson’u değil John Quincy Adams’ı başkan olarak belirledi.
Trump’ın oylarını belli bir orana getirmesi ve bunun ardındaki sebepler zaten uzun zamandır herkesin bildiği ve konuştuğu hadiselerdi. Hillary Clinton’ın muhtemel karşılaşacağı eksileri de biliyorduk. Ancak bunlara rağmen kamuoyu yoklamalarında araştırma şirketlerinin en az yüzde doksanı tarafından seçimin genel oylamasında Clinton’ın yüzde 2 ile 3 arasında önde olduğu, bazı firmalar tarafından ise Trump’ın yüzde 1 civarında Clinton’ın önünde olduğu gösteriliyordu.
Öncelikle, kamuoyu şirketlerinin yanlış tespit yaptığı noktasına açıkçası çok da katılmıyorum. Kamuoyu yoklama şirketleri ülkede alınan genel oyda biraz evvel bahsettiğim rakamları verdiler. Her kamuoyu yoklama şirketinin yüzde 2 ile 4 arasında değişen (margin of error) hata payı olduğunu da hesap ettiğimizde ve aslında Hillary Clinton’ın da aldığı oyların Trump’tan fazla olduğunu düşündüğümüzde kamuoyu şirketlerine suç bulmak, en azından genel oy tespitlerinde yanıldıklarını söylemek çok da doğru değil.
Peki, o zaman bu şartlara rağmen analizlerde hata nerede yapıldı?
Seçimlerden önce kamuoyu yoklamalarının eyalet bazlı ve ülke çapında genel ortalamasını alan, güvenilirlik endeksi ve başarı endeksiyle ortalama yapan en titiz analiz firmaları bile, üstelik seçimden bir gece öncesine kadar, Clinton’un kazanma olasılığını yüzde 80’lerin üzerinde veriyordu. Bununla beraber Clinton için olmazsa olmaz bazı eyaletlerde oranların yüzde 60’lar civarında seyrettiğini, salıncak eyaletlerin birçoğunda da -ki güzel bir örnek Florida’dır- bu oranların yüzde 55’ler civarında olduğunu söylemek mümkündü.
Tabii ki bunu her defasında ifade ederken “şartlarda beklenmedik gelişmeler olmaması” durumunda sözümü eklemiştim. Yine kanaatimce Trump’ın Cumhuriyetçi Parti adayı olması bir sürprizdi. Trump’ın adaylığı kimsenin beklemediği, ama Clinton’un yarıştaki şansını daha da arttıran bir hadise oldu.
Ancak şu gerçeği de unutmamak lazım; Clinton çok sevilen, çok desteklenen ya da istisnasız herkesin arkasında olmazsa olmaz diyerek durduğu bir aday olmadı hiçbir zaman. Buna rağmen Trump’ın Clinton’un rakibi olarak ön seçimlerden çıkması Clinton’a avantaj sağladı. Yaşanan gelişmeler ve seçime bir hafta kala geldiğimiz durumda da Clinton anketlerde Trump’ın önünde seyretmekte. Tabii ki geçen haftaya göre aralarındaki fark daha da azaldı. Bu azalmanın nedeninin Clinton’un e-maillerinin tekrar soruşturmaya alınması olduğunu zaten artık herkes biliyor.
Son yazımda da ifade ettiğim kanaatim, Clinton’un bu seçimi 300-330 bandında bir elektoral oy ile kazanacağı idi. Peki, bu kanaatim hangi faktörler ışığında oluştu? Eyaletlerdeki anketlerin ortalamaları, Amerika’daki son sekiz seçimdir seyreden seçmen davranışı, demografik olarak adayların destek aldığı oy kitlelerinin son sekiz seçim dönemine göre eyalet bazlı hareketleri, diğer iki başkan adayının iki büyük parti adayından eyalet bazında alacağı oylar ve bunun Seçiciler Kurulu’na etkisini göz önünde bulundurdum. Ayrıca yaşanan son hadiselerin eyalet bazlı seçmen davranışına etkisini de hesaba katmak gerekti. Bunlar ve bunlar gibi hadiseleri değerlendirdiğimizde karşımıza 300-330 bandında bir Clinton galibiyeti çıkıyordu.
Bu hafta ABD Kongresi’nde senatörlük ve Temsilciler Meclisi üyeliği yapmış birçok isimle görüştüm. Bilhassa Cumhuriyetçi partili olanlarla fikrimi paylaştığımda Trump’ın seçimi kazanacağını söylediler.
Daha evvelki yazılarımda da farklı şekilde ifade ettiğim gibi Trump'ın yükselişi her uzmanı şaşırtan ama irdelendiğinde ardında birden çok faktör barındıran bir süreçti. Asıl soru Trump'ın ön seçim sonrası Clinton'a karşı aynı ivmeyi sürdürüp sürdüremeyeceği idi. Trump rüzgarı yarışın ilk başlarında yükselmeye devam etse de ilk tartışma sonrası durakladı. İkinci ve üçüncü tartışmalar ile gerilemeye başladı. Trump'ın kadınlara yönelik sözleri Clinton kampanyası tarafından çok iyi kullanıldı ve Trump ile Clinton arasındaki fark iyice açıldı. Hele bir de kampanyada Trump'ın Clinton'a en çok yüklendiği nokta olan Dışişleri Bakanlığı esnasında resmi yazışmalarını devletin değil kendi özel e-posta hesabından yapmış olması büyük problemdi. Ancak FBI'ın dosyayı kapattık sözleri Clinton'ı iyice rahatlattı.
Açık konuşacak olursak bir kaç gün öncesine kadar Clinton, başkanlığını en az 4-5 puan farkla ilan etmişti. Peki seçimlere 12 gün kala ne oldu da Amerikan Siyaseti buz kesti?
FBI Trump'ın kampanyanın başından beri Clinton'a karşı kullandığı e-posta meselesini kapatmasına rağmen yeni deliller bulunduğu gerekçesiyle tekrar açtı. İddiaya göre Clinton'ın önemli danışmanlarından Huma Abedin'in ayrılmakta olduğu eşi Anthony D. Weiner ile olan yazışmalarının Weiner'in FBI tarafından el konulan bilgisayarında Clinton e-posta davasına dair yeni ipuçları bulunduğu iddiasıydı.
İki gündür Washington sokaklarında birçok yerde Trump taraftarlarının bu son şanslarını değerlendirmek için yoğun çaba harcadıklarına şahit oluyoruz. Ne demek son şans? Şu ana kadar Trump kendi hatalarını savunan ve Clinton Trump'a yüklenen durumdaydı. Ancak soruşturmanın yeniden açılmasıyla bu sefer saldıran taraf Trump savunan taraf ise Clinton olmaya başladı.
Osmanlı İmparatorluğu’na karşı yapılan bu müdahale ardından güçlü tek bir Arap devleti olmaması için gösterilen ikinci çaba neticesinde hep kullandığımız tabiriyle adeta harita üzerinde elle çizilmiş ve suni olarak yaratılmış sınırlarla var olan bir Ortadoğu gördük.
Birinci Dünya Savaşı sonlarında suni olarak şekillendirilmiş, oradaki toplumların kendi mücadeleleriyle ülkelerini oluşturmalarının önüne geçilmiş ve belki bu yüzden de bir türlü gelişimini ve demokratik düzeni sağlayamamış bir Ortadoğu ile karşılaştık. Fazla sürmeden önce İsrail’in kurulmasıyla başlayan süreç, Cemal Abdül Nasır’ın Süveyş kanalını millileştirme projesine verilen küresel reaksiyon, ardından ülkesi İran’daki doğal kaynakları millileştirme çabasında olan Muhammed Musaddık’a karşı yapılan Ajax Operasyon’u Ortadoğu’yu mütemadiyen müdahalelere açık bir noktaya getirdi.
Bilhassa Soğuk Savaş döneminde ABD’nin Eisenhower Doktrini ile farklılaşan Ortadoğu politikaları, kısa zaman sonra yaşanan İran’daki devrim ve ardından ne kadar resmi olarak ifade edilmese de Saddam Hüseyin’in desteklenmesi ile başlayan ve sekiz sene süren, iki ülkeye de hiçbir şey kazandırmayan İran-Irak savaşı... 1990’larda Saddam’a önce yeşil ışık yakılıp daha sonra dur denilen, Irak’ı daha demokratik ve yaşanabilir bir noktaya getirme teziyle demokrasiyi var etme maksadıyla ortaya çıkarılan ama açık konuşmak gerekirse daha büyük bir kaostan fazlasını yaratmayan Birinci Irak Müdahalesi... Akabinde 2000’lerde gördüğümüz 11 Eylül saldırılarının ardından Ortadoğu’nun karşılaştığı demokrasi, insan hakları ve adil yaşam söylemleriyle yapılan İkinci Irak Müdahalesi...
Bütün bu bahsettiğimiz hadiseler, dış etkenler tarafından devamlı suretle önüne demokrasi ve insan hakları sözleri konularak yapılan müdahaleler oldu. Bu arada ne Saddam Hüseyin, ne de Hafız Esad birer demokrasi savunucusu ya da öncüsü değildi elbet. Ancak onlara karşı yapılan bu müdahalelerin tam anlamıyla ülkelerindeki halkları kapsamaması ve halkların kendi çıkarlarından ziyade bölgede aktif olmak isteyen diğer güçlerin çıkarları doğrultusunda hareket edilmesi ve bu çıkarlara ulaşıldıktan sonra demokrasi söylemlerinin dışında kalınarak hadiselerin kapatılıp bambaşka bir boyuta gelmesi bugün karşılaştığımız Ortadoğu’yu hazırlayan etkenler oldu.
ABD’nin ve koalisyon güçlerinin, peşmergeyi ve merkezi Irak hükümeti ile ona bağlı Şii güçlerini desteklemesiyle başlayan Musul operasyonunun nasıl gelişeceği ve ileride nasıl şekilleneceği akla birçok soru getiriyor. Daha evvel de ifade ettiğim gibi gerek ABD seçimlerinin mevcut sürece yansıması, gerekse oluşan uluslararası konjonktür bu sürecin altyapısını hazırladı.
Kanaatimce burada üzerinde durulması gereken esas nokta DAEŞ’e karşı yapılan Musul operasyonunun mevcut durumu ya da askeri gelişmelerinden ziyade sürecin neticesidir. Barzani’nin operasyon başladığı günlerdeki söylemleri, açık konuşmak gerekirse, süreçteki plansızlığa işaret ediyor. Barzani operasyon sonrası Musul’un geleceğine dair herhangi bir net plan olmadığını, bu ve benzeri detaylar konuşulmadan operasyona başlandığını ifade etmişti.
Musul, DAEŞ’in eline geçmeden önce Bölgesel Kürt Yönetimi’ne değil, Irak topraklarına dâhildi. Ancak peşmerge, Musul’u kurtarma operasyonunun ardından bölge üzerinde bir hak iddia etmese de, petrol kaynakları ve stratejik açıdan büyük önem taşıyan Musul’un geleceğinin kendisine hiç danışılmadan şekillendirilmesini istemediğini de açıkça belirtmişti.
