Kitabın ‘10 paralık’ tarihi

* * *
Dünya çapında ilk “çok satan” kitabı, kısa adıyla “The Mysteries of Udolpho”yu 1794’te Ann Radcliffe yazmış.
“Gotik roman”ın, korku edebiyatının öncü ismi Ann Radcliffe hanımefendi, Jane Austen’den Lord Byron’a Balzac’tan Edgar Allan Poe’ya pek çok edebiyatçının çobanyıldızı.
Kitabında aşk, tutku, nefret, doğaüstü güçler, tüyleri ürpertecek hadiseler ve bir tutam da erotizm var. Kitap okuma ayrıcalığına sadece kendilerinin sahip olduğunu düşünen elitlerin küçümsediği, “halkın” ise bayıldığı bir tarz.
Bayanlar, baylar “paperback”lerin, çok satanların, ucuz romanların ve aşılamayacak klasiklerin dünyasına hoş geldiniz!
* * *
Elimde tasarım alanında ders veren Amerikalı akademisyen Steven Brower’ın 2010 tarihli, enfes çizimlerle süslü çalışması; karıştırıyorum.
“Paperback” kitapların kapak sanatı üzerine bir kitap: “Breathless Homicidal Slime Mutants”.
Sert kapaklı, havalı, maliyeti ve haliyle satış fiyatı da yüksek olan kitaplara karşı ince kâğıt kapaklı, renkli/sinemaskop kapaklı ve cebe sığan “paperback”ler.
Sahaflarda hâlâ ucuz ucuz el değiştiren, geniş kitlelerin zevkine uygun yazılmış bu kitapların kapakları başka bir âlemdir.
Özellikle 1950’lerde basılmış Amerikan “paperback”lerinden pek çoğunun kapağı, kitaptan daha iyidir!
* * *
Peki ilk “best seller” Radcliffe’e mi aitti gerçekten?
Aslında konuya nereden baktığınıza bağlı.
Kimi Asya’da 800 yılında bu işlerin yapıldığını iddia eder ama Gutenberg’in hakkını verir yine de.
Hah, burada duralım.
Mesela ilk “best seller” 1450 yılında Gutenberg’in matbaasında 220 adet basılan “İncil” olabilir mi?
Belki; fakat pek satmamış, satamamış.
O güne kadar sadece elyazmaları görmüş olan asiller (tek müşteri kitlesi!) bu “tıpkısının aynısı” kitapların ancak büyü veya cadılıkla yapılacağını düşünmeseydi, belki olurdu.
Ama bildiğimiz kadarıyla olmadı.
Kabak da, yatırımcısı olarak 220 kitaba el koyup Gutenberg’i postalayan patronu Fust’un başına patladı.
Fust sattığı kitapların paralarını iade ederek tatlı canını kurtardı.
Gutenberg ise ilk çok satan kitabını, ansiklopedik sözlük’ü 1460’ta yayınladı, Mainz’i ilk matbaa şehri yaptı, 1468’de saygın biri olarak öldü. 1480’de Avrupa’da toplam 40 tane matbaa sayılıyor; 1500’e gelindiğinde ise 140 farklı şehirdeki matbaalarda 35 bin farklı eserin 9 milyon baskısı yapılıyor.
Kitlesel yayıncılık başlamış oluyor.
* * *
İlk “paperback”in çıkması da gecikmiyor. 1501’de Venedik’te Aldus Manutius adlı akıllı bir “yayıncı”, Virgil’in seçme eserlerini “cep boyunda” basmayı akıl ediyor.
“İçerik sağlayıcısı” olarak değilse de boyut olarak öncü olduğu kesin.
Artık kitap daha ucuz ve taşınabiliyor...
19’uncu yüzyılın ilk yarısı, teknolojik imkânın ve okuryazar sayısının artmasıyla birlikte popüler yayıncılığın patlamasına zemin sağlıyor.
Mesela İngiltere’de 1836’da forma şeklinde tefrika edilmeye başlanan Charles Dickens’in “The Pickwick Papers”ının ilk baskısı 1000 adetken, serüvenler sona erdiğinde 40 bin adet satıyor. 19’uncu yüzyılın sonlarında daktilonun devreye girmesi, “Pulp Fiction” patlamasını tetikliyor.
* * *
“Paperback kültürü” gençlerin gözdesi. Markette veya gazete bayiinde bulunuyor, kaybetsen bile dert etmiyorsun.
Sadece “ucuz” edebiyat da paralanmıyor bu mecrada.
Bazı yayınevleri test amacıyla önce “paperback” basıyor kitabı. Satıyorsa muamele değişiyor.
Bu sayede pek çok ünlü edebiyatçı sesini duyurma imkânı buluyor.
Beat Kuşağı’nın tamamı; Burroughs, Ginsberg ve Kerouac, ucuz cep kitapları basan yayınevlerinden duyuruyor sesini.
Steinbeck’ten Ray Bradbury’ye Kurt Vonnegut’tan Faulkner’e herkesin yolu ucuz kitaplardan geçiyor.
* * *
1960’ların sonunda etkisini yitiren, bugün pazarda yine yerini korusa da özellikle “kapak sanatı” konusunda feci geriledi “paperback”ler.
Biz en iyisi, sahaflarda hem eski Amerikan baskılarını hem de Çağlayan Yayınları, Baskan Yayınları veya Milliyet’in “Kara Dizi”si gibi bizim memlekette basılmış güzel örnekleri kovalayalım...