15 Soruda Efe Ruhu

1. Kimdir bu efeler?
Batı Anadolu’da Osmanlı’nın, toprak ağalarının baskısına, haksızlıklara isyan edip dağlara çıkan savaşçılara “zeybek” denir. Zeybekler arasında kahramanlığıyla sivrilen kişi, o grubun lideri yani “efesi” olur. Yaşa maşa bakılmaz. Önemli olan yürektir.

2. İlk ne zaman ortaya çıkmışlar?
16. Yüzyıl Celali İsyanları’nda... “Kahpe Osmanlı” der, devlete güvenmezlerdi. Devlet onları “müzakere edeceğiz” diye kandırarak defalarca tuzağa düşürüp öldürmüştür.

3. Neye isyan ettiler?
Halka zulüm eden yerel vali ve mültezimlere, köylülerden alınan boğucu vergilere, yıllar süre ve insanın hayatını tüketen askerlik hizmetine, savaşlara…

4. En büyük isyan hangisiydi?
1829’da Kel Mehmet’in başlattığı Aydın Ayaklanması bir halk devrimi gibiydi. Kel Mehmet tüm vergilerini kaldırmış, Ege’de kurtarıcı ilan edilmişti.

5. Devletle hep kavgalı mıydılar?
Hayır. Mesela 1877-78 Osmanlı-Rus Savaşı’nda bir Zeybek Alayı da vardı. Çakırcalı Ahmet Efe bu alaydaydı. II. Abdülhamit, efelere savaştan sonra af ve toprak vaat etmişti. Aydın’dan gelen zeybek alayı İstanbul’da eğitilmiş; bu günlerde Beyoğlu’na inen palabıyıklı efeler halkı korkutmuştu.

6. Kurtuluş Savaşı’nda ne yaptılar?
Yunanlar’a karşı büyük bir mücadele yürüttüler. Atatürk, 11 Haziran 1920’de “kardeşim” diye hitap ettiği Demirci Mehmet Efe’ye şu telgrafı yazdı: “Kahraman efelerinizi size gönderiyorum. Aydın’ın bu doğru özlü ve fedakar evlatları, Bolu ve Düzce havalisinde memleketimizi gavurların esaretine düşürmeye çalışan hainleri pek kahramanca ve fedakarca bastırdılar. Vatanımıza büyük hizmetler ifa ettiler. Allah iki cihanda aziz etsin…”

7. Halk gerçekten sever miydi, korkar mıydı?
Şu anekdotla yanıtlayayım… Çakırcalı Mehmet Efe bir gün dağda hüngür hüngür ağlayan yaşlı bir çifte rastlar. Çift “Çakırcalı Efe’nin adamlarıyız” diyen eşkıyaların kızlarını kaçırdığını, koyunlarını çaldığını söyler. Çakırcalı onları sabırla arar ve yakalar, kızı sağ salim babasına teslim eder, hırsızları önüne çıkarır. Sonra büyük bir ateş yaktırır ve her birini diri diri yakar. Yani sorunun cevabı muhtemelen her ikisi de…

8. Nasıl geçinirlerdi?
Aydın, Manisa, İzmir arasında yol üstü kahveleri ve derbentler açtılar. Kervanlardan, tacirlerden “yol güvenliği vergisi” aldılar. Ayrıca halktan yardım gördüler. Fidye, haraç gibi yöntemler de var tabii.

9. Dağlarda günleri nasıl geçerdi?
Yararlandığım zeybekoloji.com’a göre “Dağların bu sergüzestçi adamları, yaylalarda, yalçın kayalar üzerinde, bayırlarda, ormanlarda veya dere kenarlarında topluca otururlar, bağlamalarını çalar, oynarlar, eğlenirler, kendilerini avundururlardı. Sık sık da türkü düzerlerdi.”

10. En ünlü efeler kimlerdi?
Çakırcalı Mehmet Efe, Yörük Ali Efe, Mestan Efe, Saçlı Efe, Sarı Zeybek, Demirci Mehmet Efe, Atçalı Kel Mehmet Efe… Bir de Karayotoğlu Nikola, Hambrikoğlu Panayot, Kaptan Andreya, Kaptan Sokrat gibi Rum efeler var. En meşhuru Katırcıyan çetesi… Bir kısmı Megalo İdea’cı ve Osmanlı’ya epey zorluk çektirmiş.

11. Yaşar Kemal neden Çakırcalı Mehmet Efe’nin romanını yazmış?
Çünkü adeta mitolojik, çarpıcı bir hayatı olmuş. Babası Çakırcalı Ahmet Efe sultanın affına inanıp dağdan iner ve öldürülür. Oğlu intikam için babasından bile güçlü bir efe olur. Sonunda o da öldürülür. Son sözleri: “Osmanlı öldüğümü bilip bayram etmesin… Vasiyetim şu: Başımı gövdemden ayırın”. Arkadaşları tanınmaması için başını keser. “Ödemiş kavakları/Dökülür yaprakları Bize de derler Çakıcı/ Yar fidan boylum/Yakarız konakları” türküsü bu kahraman için söylenmiştir.

12. Ya Yörük Ali Efe?
Kurtuluş Savaşı’nda düşmana ilk darbeyi vuran, Aydın’da ilk topu ateşleyen odur. Sonra TBMM’nin düzenli ordusuna katıldı. İstiklal madalyası aldı, 1951’de öldü. Vasiyetinde Aydın Yenipazar’a gömülmeyi istedi: “Halkı iyidir, toprağı sever. Toprağı seven, insanı sever. Ben orada rahat ederim” diyerek...

13. Nedir efeleri güçlü yapan?
Cesaretleri, baskın yetenekleri ve nişancılıkları… Armudu sapından vurmak, bozuk paraları havada delmek gibi kovboy filmlerini andıran efsaneleri boldur. Yörük Ali’nin, mitralyözlü Yunan keskin nişancısını tek kurşunla avladığı söylenir.

14. Aşka, evliliğe nasıl bakarlar?
Kadınlara, kızlara sarkıntılık yapanı acımadan öldürür ya da topuğundan vururlarmış. Bir kızan
(genç zeybek adayı) mertliğini, olgunluğunu ispat ettiğinde efe evlenmesini kabul eder, gidip kızı ailesinden istermiş. En “güzel” tarafı ise şu: Babası kızını vermezse, efenin “sağlık olsun” diyecek hali yok ya; kızı anında kaçırırlarmış!

15. Efe kültürü çok ilgimi çekti. Başka ne tavsiye edersin?
Yaşar Kemal’in ‘Çakırcalı Efe’si banko! Fikret Hakan ve Tijen Par’ın rol aldığı ‘Atçalı Kel Mehmet’ (1964), Kartal Tibet’in canlandırdığı ‘Çakırcalı Mehmet Efe’ (1969) gibi filmler var. İyice havaya girerseniz Yenipazar’da Yörük Ali Müzesi’ni ziyaret edebilirsiniz. Atatürk’ün çok sevdiği zeybek oyununu unutmayalım… Bu halk oyunu dağdaki kartalın yaptığı pikeden esinlenir. Yeleğin omuzundan sarkan uzantı, kanadıdır. Atatürk’ün, ölmeden dört ay önce Bursa’da gittiği son baloda tutkulu bir zeybek oynadığı anlatılır. Youtube’a ‘Harmandalı nasıl oynanır’ başlığını girin, kendinizi tutamayacaksınız...