Felsefede hayvan kuramı

Martin Buber, başyapıtı ‘Ben ve Sen’in (1923) bir yerinde, “Bir hayvanın gözleri” der, “büyük bir dil yeteneğine sahiptir. Bağımsız, hiçbir ses ve jest yardımına gerek duymadan, hareket etmeden tamamen bakışıyla, tabiî tutkunluğu, yani oluş kaygısı içindeki sırları en etkili biçimde ifade eder.” Buber’e göre, bu dil ‘kaygı dili’dir. Bitkisel güvenlik ile ruhi risk âlemleri arasında hareket etmesinden kaynaklanan bir kaygı dili. Buber ile Georges Bataille arasında bir ilgi kurulabilir. Bataille, Din Kuramı’nın henüz girizgâhında, “hayvansallık doğrudanlık ve içkinliktir” der. Burada, bu iki filozofu, birlikte düşünebiliriz: Bu dolaysızlık ile içkinlik, hayvanın gözlerindeki dil yeteneğini oluşturur. Felsefi bağlamları farklı olmakla birlikte, hayvan teorisinin, din üzerinde düşünen bu filozoflarda dile gelmiş olması düşündürücüdür. C. G. Jung, hayranlık uyandırıcı ‘Nietzsche’nin Zerdüşt’ü Üzerine Seminerler’ adlı kitabının bir yerinde, “hayvanları ya da çarpıcı bitkileri düşlemek tanrıyı düşlemektir” der.

Hayvanın neliğine ilişkin Türkçede hatırı sayılır bir felsefe kitaplığı oluşmuş durumda. ‘Hayvanların Hareketi Üzerine’, Aristoteles. ‘Ne Kitapsız Ne Kedisiz’, Bilge Karasu. ‘Saman Köpekler’, John Gray. ‘Açıklık’, Giorgio Agamben. ‘Hayvanlara Niçin Bakarız’, John Berger. ‘Hayvanların Tarihi’, Oxana Timofeeva. ‘Hayvan Kuramı–Eleştirel Bir Giriş’, Derek Ryan. ‘Nietzsche’nin Hayvanları’, Vanessa Lemm. ‘Hayvan ve İnsan Üzerine İki Ders’, Gilbert Simondon. ‘Hayvan Hakları’, Jena-Marie Coulon&Jean-Claude Nouët. ‘Bir Yabancıyla Yaşamak’, Florence Burgat. ‘Doğru Soruları Sorsaydık Hayvanlar Ne Söylerdi?’, Vinciane Despret.

Hayvana ilişkin felsefi düşünce, felsefenin kendi durağan zamanı içinde ilerlemiştir. Hayvan meselesini, felsefenin dışında ele alan iki deneme söz konusu. Bunlardan ilki Simondon’un ‘Hayvan ve İnsan Üzerine İki Ders’idir; ikincisi ise John Berger’in mükemmel denemesi ‘Hayvanlara Niçin Bakarız?’ıdır. Ama hayvan sorununu gündeme getiren hemen hemen aynı tarihlerde yazılmış olan Oxana Timofeeva’nın ‘Hayvanların Tarihi’, Derek Ryan’ın ‘Hayvan Kuramı’ olsa gerek.

Derek Ryan, hayvanlar için ‘ormanın çocukları’ diyor. Berger, söz konusu denemesinde, bu ‘orman çocukları’nın, 19. yüzyılda icat edilen hayvanat bahçelerinde toplanmaya başlamasıyla nasıl yokoluşa sürüklendiğini analiz eder. Hayvanat bahçesindeki hayvan, yokoluşun canlı anıtıdır. “Hayvanat bahçesinde bir hayvanla göz göze gelemeyiz” der Berger, “hayvanlar başka yana bakarlar. Görmeden uzaklara bakarlar.” Ormanın çocuğu, bugün ‘ev hayvanı’na dönüşmüştür. “Ev hayvanı, ya kısırlaştırılmış ya da cinsel olarak yalıtılmış, hareket olanakları sınırlandırılmış ve herhangi başka bir hayvanla teması neredeyse olanaksızlaştırılmıştır.”

John Berger’in çok önemli bir tespiti daha vardır: “Hayvanların önemsizleştirilmesini günümüzde, tarih boyunca hayvanları yakından tanıyan ve bu tanışıklığın ayrılmaz bir parçası olan bilgeliği taşıyan tek sınıfın, köylülerin de önemsizleştirilmesi izlemektedir. Bu bilgeliğin temelinde insanla hayvan ilişkisinin kökeninde var olan düalizmi kabul etme özelliği vardır.” Buradaki düalizm şuradadır: Bir köylü beslediği hayvanı sevebilir ve onun etini tuzlamaktan zevk alır.

Bilge Karasu, ‘Ne Kitapsız Ne Kedisiz’in bir yerinde, çok önemli bir ayrım yapar: “Sevgiyi, sabrı kendi özelliklerimiz sanmayalım” der. “Sevgi, bir karşılıklılık varlığıdır. (...) Sabır, bir bakıma, bir tepki yokluğuna dayalıdır. Sabır göstermek, gerçekte, gösterilebilecek (gösterileceği bilinen) bir tepkiyi göstermemektir. Ancak gösterilebilecek tepkinin iki yanca da bilinmesi durumunda sabırdan söz edilebilir.” Buber’in tanımına dönersek, gözlerindeki dil yeteneği göstermektedir ki, hayvan, aynı zamanda bir sabır varlığıdır.

 

HAYVAN KURAMI-
ELEŞTİREL BİR GİRİŞ
Derek Ryan, çeviren: Ayten Alkan
İletişim Yayıncılık
238 sayfa, 34 TL.