Dünya’nın merkezine giden bir yol var!

Okyanusların zeminindeki volkanik ‘sıcak noktalar’, adeta Dünya’nın merkezine doÄŸru bir geçit açıyorlar. Buradan yola çıkıp gezegenimizin yerbilimsel ayrıntılarına tanık olabiliriz. Devasa, zorlu ve teknik açıdan ulaşılması son derece güç....25 yıl önce tesadüf sonucu sıcak su (hidrotermal) kaynakların keÅŸfedildiÄŸi okyanus dipleri yavaÅŸ yavaÅŸ sırlarını açığa çıkarıyor. Ãœstelik denizler, sadece kendi sırlarını deÄŸil Dünyamızın derinliÄŸindeki katmanlarla igili gizleri de barındırıyor. Gerçi Jules Verne’in öngördüğü ‘Dünya’nın merkezine seyahat’in yakın gelecekte gerçekleÅŸebileceÄŸi olasılığı henüz ufukta yok! Ama çok sayıda dolaylı yöntemle ‘içeride ne var ne yok’, biraz anlamak mümkün.. Bu konuda özellikle de tıpta kullanılana benzer, tomografi aracılığıyla sismik dalgaların yayılımı izleniyor. Bilim adamları Dünya’nın kabuÄŸu, üst ve alt katmanları, çekirdek gibi belli baÅŸlı unsurlarını saptamış olsalar da hala bunların kimyasal oluÅŸumu, sıcaklığı, olası hareketleri v.b. gibi çok fazla belirsizlikler söz konusu. Kısacası, yanıtının belki de okyanusun derinliklerinde olduÄŸu pek çok soru iÅŸareti var! Özellikle de ‘sıcak nokta’ olarak adlandırılan ve son yıllarda pek çok araÅŸtırma ve sismik ölçümlere konu olan tuhaf jeolojik yapılarda, Dünya’nın oluÅŸumu hakkında önemli ipuçları bulunuyor. Önemli bir hamleYaklaşık 40 yıldır bilinen bu ‘sıcak noktalar’ın sayısı elli civarında. Bu volkanlar her zaman kıtaların altında ya da sınırında ortaya çıktı. En gencinden en yaÅŸlısına doÄŸru sıralanan uzun bir daÄŸ tacının ucunda yer alıyorlar. Bu zincir, binlerce kilometrelik bir alana yayılıyor. Sıcak noktalar sönmüş volkanlardan oluÅŸan bu daÄŸ sırasında yer alıyor. Bunlar üfleç gibi çalışıyor: Dünya’nın derinliklerden sıcak ve akışkansı kayalar, yukarıya doÄŸru püskürtülüyor. Åžimdiye kadar hiç kimse çok derinlerdeki bir püskürtücüyü ayrıntılı olarak görememiÅŸti. Geçen Aralık ayında Rafaella Montelli, 2900 km. derinlikte bu püskürtücülerin varlığını belirledi. 2002’de sıcak noktaları üç kategoride sınıflandıran bir makale yayımladı. Bu kategoriler, ABD Yellowstone’da kökleri yüzeysel olanlar, Tahiti’de ikincil püskürtücüler meydana getiren ‘süper püskürtücüler’ ve Hawai’de çok derinlerdeki sıcak noktalar. 1000 km.’lik bir göç!1987 yılında, sıcak noktaların her zaman sabit olmadığının gösterilmesi, bilim dünyasını büyük bir ÅŸaÅŸkınlığa uÄŸratmıştı; bu yeni araÅŸtırma sayesinde, bunlardan en derin olanlarında - 80 ve Äž47 milyon yılları arasında bin kilometrelik bir göç meydana geldiÄŸi saptandı. Sıcak noktalar Dünyamız’ın tarihiyle ilgili olarak önemli bulgular içeriyor. Nitekim, bunlardan en eskisini bulmak üzere denizaltındaki tepe sıraları incelendiÄŸinde bazen, ‘büyük bazalt bölgeler’ ya da ‘kapanlar’ olarak adlandırılan ilginç jeolojik yapılara rastlanabiliyor. Bunlar, aralarında en tanınmışı Hindistan’ın güneyinde Deccan kapanları olan, üst üste yerleÅŸmiÅŸ dev platolardan oluÅŸan devasa bazalt birkimleri. Etyopya ve Sibirya’da da bunlara rastlanıyor. Bunların kökeninde, kıtaların oluÅŸumundan önce 2- 10 milyon km2 arası lav bulunduÄŸundan homojen bir nitelik görülüyor. Bu derece büyük bir lav hacminin ortaya çıkışı ÅŸimdiye kadar Dünya’nın merkeziyle ilgili dikkat çekmemiÅŸ önemli bir olaya da iÅŸaret ediyor. Gerçekte, erimiÅŸ kaya baÅŸlangıçtaki hacmin yüzde 10’unu geçmiyor. Bu nedenle, bazalt bir bölgenin oluÅŸumu 50 milyon km3’lük kayanın, yani çapı 500 km. olan bir kürenin erimesini gerektiriyor! Kısacası, gezegenimiz derinliklerdeki sıcaklığını boÅŸaltmak için sanki 30 milyon yılda bir, yüzeyde patlayan devasa bir sıcak kaya balonu oluÅŸturuyor. Bu balon kabukta, kapanması yüz milyonlarca yıl sürebilecek bir yarık oluÅŸturuyor. Bu kanal aracılığıyla dipteki madde daha düşük bir debiyle yüzeye çıkışını sürdürüp denizdeki tepeleri meydana getiriyor. Dünya’nın tarihine ışık tutan sıcak noktalar geçmiÅŸteki kaotik olayları ve nedenlerini de açıklayabilir.Mavi gezegen belgeseliBBC’nin hazırladığı The Blue Planet ve Fransa’da yayımlanan Mavi Gezegen belgeselleri, denizin derinlikleriyle ilgili ÅŸimdiye kadar hazırlanmış en iddialı programlar oldu ve bilim adamları bu çekimler sırasında denizlerde yeni canlı türleri belirledi. Bu filmi hazırlamak için 10 milyon euro tutarında bir bütçe, beÅŸ yıllık bir çalışma süresi gerekti; toplam 3000 gün süren çekim süresince Kutuplar’dan mercan kayalıklarına kadar 200 deÄŸiÅŸik alan kullanıldı. Kalifoniya’da Monterey Körfezi Balina Gözlemleme Merkezi’nde balinagiller davranış uzmanı Nancy Black bu film sayesinde balinaların peÅŸi sıra giden falyanosları baÅŸtan sona izleyebildiklerini ifade ediyor. BBC DoÄŸa Tarihi Bölümü Yöneticisi ve ‘Mavi gezegen’in yapımcısı Alastair Fothergill ‘Bu projeyi gündeme getirirken amacımız, hayvan davranışlarıyla ilgili o zamana dek kimsenin görmediÄŸi görüntüler sunmaktı’ diyor. ‘Canlıları, Dünya’daki volkanlar ÅŸekillendirdi’Dünya bilimindeki geliÅŸmeler Dünya’nın derinliklerindeki katmanların aktivitesinin biyosferin yani canlının ÅŸekillenmesine katkıda bulunduÄŸunu gösteriyor. YaÅŸam tarihinde belli baÅŸlı 6 ya da 7 felakete tanık olundu; bu felaketler sırasında bitki ve hayvan toplulukları köklü deÄŸiÅŸimler geçirip büyük çaplı yok oluÅŸlara maruz kaldılar. Birinci Zaman’ın (250 milyon yıl önce) sonunda türlerin yüzde 95’i, canlıların yüzde 99’u yok oldu. Daha sonra, Ä°kinci Zaman’ın (65 milyon yıl önce) sonunda, dinozorlarla beraber bu kez türlerin yüzde 65’i yok oldu. Bu kitlesel yok oluÅŸların, atmosferi zehirleyip iklimi deÄŸiÅŸtiren ÅŸiddetli volkanik patlamalardan kaynaklandığını düşünüyorum... Çok kısa sürede ortaya çıkan jeolojik nesneler de çevreyi kaotik bir biçimde deÄŸiÅŸtirmiÅŸ olmalı. (Prof. Vincent Courtillot)Olgular ve rakamlar Dünya deÄŸiÅŸik kalınlıkta ve bileÅŸimde, soÄŸan kabuÄŸu gibi sıralanmış bir dizi katmandan oluÅŸmuÅŸtur. Bunlardan en dışta bulunanı kabuktur ve ortalam 30 km.’dir. Okyanusların altında ince ve bazalt bakımından zengin, kıtalarda ise daha kalın, daha hafif ve granit bakımından zengindir. Sonra 400 km’yi kaplayan üst katman ve 1800 km’lik alt katman vardır; bunlar bir geçiÅŸ bölgesiyle birbirlerinden ayrılmışlardır. Çekirdek 2900 km. diptedir. Yarıçapı 3500 km.dir. Demir, nikel ve kükürt karışımından oluÅŸtuÄŸundan merkezde yüksek yoÄŸunluklu katı bir tane vardır.Sıcak noktaların görünüşüDenizlatındaki bazı volkanlar 2900 km. derinlikte ortaya çıkan sıcak kaya püskürtücüleri gibi hareket edebilir. Bu çıkış sırasında kaya, üfleç gibi Dünya’nın kabuÄŸunu delip volkanik bir ada oluÅŸturabilir. Zamanla, tektonik plakanın meydana getirdiÄŸi volkan lav olmadığı için sönerken püskürtücüye dikey olarak bir baÅŸka volkan oluÅŸur ve bu böyle sürüp gider. Sonuçta bir takımadalar sırası ortaya çıkar.Â