GüneÅŸin yüzeyinden 5 misli daha sıcak

Yıldırım düşmesi sırasında bilinen, ÅŸimÅŸek çaktığında yer ile gök arasında elektrik akımının meydana geldiÄŸidir. Bu akımın debisi 10.000 ile 20.000 amperdir. Bu devasa akımın yol açtığı ısı, havanın geniÅŸleyip patlamasına ve yıldırımın gözümüzle gördüğümüz dallı budaklı ÅŸekline neden olur. Gökgürültüsü olarak duyduÄŸumuz, sonuçta ortaya çıkan ÅŸok dalgasıdır.Gazetelerimizde yıldırım çarpmasıyla ölenler küçük haber olarak yer alır..Åžiddetli gök gürültülü, ÅŸimÅŸekli ve yıldırımlı günlerde, bazen yıldırımdan 4 kiÅŸi öldü ÅŸeklinde haberlere bile rastlarız. Ä°tatistiklere göre, her yıl ülkemizde 100’in üzerinde insan yıldırım çarpmasıyla ölmeektedir.. Sabri Gündüz en son kamyonundan indiÄŸini ve evine doÄŸru yürüdüğünü hatırlıyor. 31 yaşındaki elektrikçi o anda bardaktan boÅŸanırcasına yaÄŸan yaÄŸmurdan kaçarak evine sığınmaktan baÅŸka bir ÅŸey düşünmediÄŸini söylüyor: "Derken beyaz bir ışık çevremi aydınlattı. Işık o kadar parlaktı ki hiçbir ÅŸey seçemez oldum. Sanki pamuktan yapılmış kocaman bir topun içine adım atmış gibiydim."Gündüz’ün bir sonraki hatırladığı, eÅŸi ve komÅŸularının baÅŸucunda beklemeleriydi. Saat sabaha karşı 4:30 civarındaydı. Yani kapısının önünde yaÅŸadıklarının üzerinden tam 7 saat geçmiÅŸti. Ä°lginç bir ÅŸekilde kamyonundan 15 metre ötedeki komÅŸu evin bahçesinde bulunmuÅŸtu.İç organları kavrulduGündüz komÅŸularının yardımıyla evine geldiÄŸinde ayakkabılarından arta kalanlar hálá kapısının önünde duruyordu. Ve pantolon cebindeki bozuk paralar, tek parça ultra modern bir heykel görünümündeydi.Gündüz, üzerine yıldırım düşmüş olduÄŸunu en sonunda anladı. Yıldırım kendisini komÅŸusunun bahçesine fırlatmış olsa da, vücudunda bir kaç sıyrıktan baÅŸka bir ÅŸey görünmüyordu. Ancak yıldırımın vücudunda yarattığı hasar aylar sonra sırtındaki aÄŸrı nedeniyle ameliyat edildiÄŸi zaman ortaya çıktı. Yıldırım, kaslarını kavurmuÅŸ, sol omuzundan sol ayağına kadar bir iç yanmaya neden olmuÅŸtu.Gündüz, bu olayı ta 1969 yılında yaÅŸamış olmakla birlikte olayın yarattığı hasarlardan kurtulmuÅŸ deÄŸil. Koku ve tat alma duyuları tamamen körleÅŸtiÄŸi gibi dukunma duyusu da çok zayıflamış durumda. Kaldı ki belleÄŸi ve bir konu üzerinde yoÄŸunlaÅŸma yeteneÄŸi de etkilenmiÅŸ. Bir ÅŸeyi hatırlaması gerektiÄŸinde artık not alıyor. "HerÅŸeyi yazmak zorundayım" diye konuÅŸuyor, "Yıldırım sinir sistemimi darmadağın etmiÅŸ" diyor.Havaya fırlatılan kurbanlarBütün dünyada yıldırımdan bir kaç bin kiÅŸinin öldüğü tahmin ediliyor. Ä°statistiklerin en iyi tutulduÄŸu ülke olan ABD’de her yıl yıldırım çarpan ve hayatta kalma ÅŸansına sahip olan 900 kiÅŸi bulunuyor. Bunların yaklaşık 100 kadarı baÅŸların geçenleri anlatamayacak durumda. 1959- 1994 yılları arası, NASA sitesine göre, 3,239 ölüm ve 9,818 yaralı olayı gerçekleÅŸmiÅŸ. Tabii doÄŸaya verdiÄŸi zarar da büyük, orman yangınları vb gibi..Uzmanı azYıldırımın hemen ortaya çıkan etkileri yeterince kötüdür. Şöyle ki, yıldırım kalbi ve solunumu durdurur, havaya fırlattığı kurbanın yere iniÅŸi ölümcül olabilir. Yıldırımın öldürmeyen ancak uzun süren etkileri, ayrıca, kiÅŸilik deÄŸiÅŸikliÄŸinden kas ve eklem rahatsızlıklarına dek çok çeÅŸitlidir.Sayıları çok fazla olmadığı için yıldırım çarpan kiÅŸiler tıbbi yönden ayrıntılı bir ÅŸekilde incelenmemiÅŸlerdir. Ãœlkemizde de yıldırım uzmanı tıb doktoru yok gibidir.Fakat Baltimore’daki Johns Hopkins Ãœniversitesi’nden nörolog Nelson Hendler, elektriÄŸe çarpılan hastalar konusunda uzmanlaÅŸmış az sayıda doktordan biridir. Yıldırım kurbanları üzerinde ayrıntılı bir çalışma yürüten Hendler, bu doÄŸal feláketin yol açtığı tıbbi sorunların genellikle gözden kaçtığına dikkat çekerek şöyle konuÅŸuyor: "Hastaların yüzde 93’ü yeterince dikkatli muayene edilmiyor. Bu da bana kalırsa üzücü ve korkutucu bir durum." Yıldırım düşmesinin tıbbi etkileri konusundaki bu belirsizlik, büyük ölçüde yıldırım sırasında neler olup bittiÄŸinin tam olarak bilinmemesinden kaynaklanıyor. Bilinen, ÅŸimÅŸek çaktığında yer ile gök arasında elektrik akımının meydana geldiÄŸi. Apartmanlar arasında bileBu akımın debisi 10.000 ile 20.000 amperdir. Bu devasa akımın yol açtığı ısı, havanın geniÅŸleyip patlamasına ve yıldırımın gözümüzle gördüğümüz dallı budaklı ÅŸekline neden olur. Gökgürültüsü olarak duyduÄŸumuz, sonuçta ortaya çıkan ÅŸok dalgasıdır.Yıldırım en az elektriksel direnci gösteren rotayı izler. Ancak bu noktada tutarsız gibi görünen bazı geliÅŸmeler yaÅŸanır. Sözgelimi yıldırım, yüksek bir aÄŸacın yanına düştüğü gibi, binalar arasındaki bir insana da çarpar. Ä°nsanlar yıldırıma doÄŸrudan hedef oluÅŸturabildiÄŸi gibi, "yan flaÅŸ" denilen yakınlardaki bir nesnenin üzerine düşen yıldırımdan da etkilenir. Bu gibi durumlarda elektrik akımı atlayabilir. Veya düşme noktasından yayılan yerdeki elektrik akımı da insanı çarpabilir. Yıldırım çarptığı zaman akımın izlediÄŸi yol deÄŸiÅŸkendir ve hangi yolu izleyeceÄŸi konusunda tahminde bulunmak çok zordur. Sözgelimi, Montana’dan Barry Smith adındaki bir sığır çobanı, 1961 yılında atının üzerinde hayvanlarını güderken üzerine yıldırım isabet ediyor. Ciddi yanıklara karşın Smith yaşıyor ama atı anında ölüyor.Ä°nsan vücudunun iletkenliÄŸiÄ°nsan vücudu iyi bir iletkendir. "Sinirler elektriÄŸi iletmek için tasarlanmıştır ve kan damarları elektrolitik bir eriyik içerir" diye konuÅŸan Hendler, "Akım beyinden geçerse, bilincin yitirilmesine ve beyin kökündeki solunumu kontrol eden bölgenin felç olmasına neden olur. EÄŸer kalpten geçerse, kalp krizine yol açar. Hemen o anda hastaya tıbbi müdahalede bulunulusa yaÅŸayabilir" diyor.Bu arada en önemli deÄŸiÅŸkenlerden biri insanın cildinin ne kadar nemli olduÄŸu ile ilgilidir. Islak bir cilt 10 misli daha iyi bir iletkendir. Bazı durumlarda akım kurbanın terini kaynama noktasına çıkartır. Bu durumda insanın çoraplarını bile ayağından çıkartabilecek kadar büyük bir etkileÅŸim söz konusudur.Kurbanlar bazı vakalarda yıldırımın giriÅŸ veya çıkış noktalarından yaralar alabilir. Bu yaralar akımın geçtiÄŸi yolu gösterir. Dışarıdan görünen yanıkların nedeni genellikle cepte taşınan metal paralar, ziynet eÅŸyası, metal düğme ve fermuarlardır. Ä°lginç bilgilerOrtalama bir insana yıldırım çarpma riski 5 milyonda 1 ile 600.000’de 1 arasında deÄŸiÅŸir. Her gün dünyanın dört bir yanına yaklaşık 8 milyon yıldırım düşüyor.Guinness Rekorlar Kitabı’na göre yıldırım çarpma rekoru Virginia’daki bir orman koruma görevlisine ait. Roy Sulluvan 35 yılda 7 kez yıldırım çarpmış.Yıldırımın sıcaklığı 30.000 derece santigrat. Bu, güneÅŸin yüzeyinden 5 misli daha sıcak anlamına geliyor.Fırtınalı havalarda dışarıda iseniz, bölgedeki su ve yüksek yapıların uzağında bulunmaya gayret edin. AÄŸaç ile aranızda aÄŸacın uzunluÄŸunun iki katı kadar uzunlukta bir mesafe bırakın. Åžemsiye ve balık oltası gibi metal nesneler kullanmayın. Yere çömelin.Yıldırım tehlikesinin olduÄŸu durumlarda evde kalmaya gayret edin. Açık kapı ve pencerelerin uzağında durun. Elektrikli aletlerin ve telefonun da yanına yaklaÅŸmayın.1994 yılında golf oynarken çıldırım çarpan Garry Shaw, ayaklarının altından 9 noktadan yanmış. Bu noktalar golf ayakkabısının altındaki çivilere isabet ediyormuÅŸ. Shaw yine de ÅŸanslıymış, zira aynı yıldırım oyun arkadaşını öldürmüş.Çarpma meydana geldikten sonra ne yapmalı? TeÅŸhis ve tedavide belirsizliklerYıldırım çarpması sık görülen bir olay olmadığı için doktorlar bu olayın yol açtığı uzun süreli saÄŸlık sorunları konusunda fazla bilgili deÄŸiller. ABD’de bulunan bir grup (Lightning Strike and Electric Shock Survivors International - Yıldırım Çarpması ve Elektrik Åžok Sonrası Hayatta Kalanlar) geçen ay Tennessee’de yıllık olaÄŸan toplantılarını gerçekleÅŸtirdiler. Bu toplantı nedeniyle bir araya gelen 170 yıldırım kurbanı, yıldırımın vücutlarında bıraktığı uzun süreli etkileri tartıştılar. Bu etkiler zihinsel hasarlardan fiziksel ÅŸikayetlere uzanan çok geniÅŸ bir spektrumu kapsıyordu.Bazı problemler yıldırım çarpmasından günler, háttá aylar sonrasında ortaya çıkabiliyor. Sorunların pek çoÄŸu sinir sistemindeki hasarlardan kaynaklanıyor. Åžiddetli akım sinir hücrelerine hasar verdiÄŸi gibi yok edebiliyor da. Ancak pek çok vakada insanların sorunlarının açıklaması spekülatif bir yorumdan öteye geçmiyor. Bugüne dek bu konuda geniÅŸ ve kapsamlı bilimsel bir araÅŸtırmanın yapılmış olmaması, kesin teÅŸhis ve tedavi olanağını ortadan kaldırıyor.Kronik aÄŸrılarAçıklamalardan biri, myelin tabakasının hasar görmesi olasılığına dayanıyor. Myelin, nöronları saran koruyucu bir kılıftır. "Bu, telin üzerinden çok fazla amper geçirerek teli yakmaya benziyor" diye konuÅŸan Hendler, "EÄŸer nöronun çekirdeÄŸi saÄŸlam durumdaysa hücre hayatta kalabilir ve myelin kendi kendini onarabilir. Ancak bu süreç aylar, yıllar alabilir" diyor.Kas ve eklem hasarı kronik aÄŸrılara neden olabilir. Yıldırım çarpması insanın kaslarının ÅŸiddetle kasılmasına yol açar. Bu ve ÅŸok dalgası, insanın vücudunu havaya fırlatmaya yetebilir. Hendler, "Bazı durumlarda kaslar o kadar ÅŸiddetle kasılır ki kemik yuvasından çıkar. Bu, pek çok kurbanda görülen bir durumdur ve uzun süreli sorunlara yol açar. Hastalarımdan birinin omuzu bu ÅŸekilde yerinden çıkmıştı. Bu kiÅŸi gölde alüminyum bir bot içinde kürek çekerken üzerine yıldırım düşmüş."Ä°sviçre peyniri etkisiYıldırım doÄŸrudan insanın kafasına düşerse, beyin ciddi zarar görür. Beyinde birbirinden bağımsız bölgeler, noktasal olarak zarar görür. Bu duruma "Ä°sviçre peyniri etkisi" adı verilir. Hendler elektrik akımının hangi yöne gideceÄŸinin belli olmamasının bu duruma yol açtığını belirtiyor.New Scientist, NASA ve diÄŸer kaynaklardan yayarlandığımız araÅŸtırmalara göre, bellek kaybı sık görülen bir sorundur ve alın loblarındaki (temporal lobes) hücrelerin zarar görmesi sonucu oluÅŸur. Bu bölgeler görsel ve sözel anılarla ilgilidir. Ön lob (frontal lob) da zarar gören bölgelerden biridir. KiÅŸilikle yakından ilgili olan bu bölgenin hasar görmesi, çeÅŸitli kiÅŸilik deÄŸiÅŸikliklerine zemin hazırlar. Hendler hastalarından bazılarının çocuklaÅŸtığını, diÄŸerlerinde saldırgan, depresif veya içe dönük bir kiÅŸilik yapısının ortaya çıktığını belirtiyor. YILDIRIM ÇARPMASINA BAÄžLI OLUÅžAN RAHATSIZLIKLARIN LÄ°STESİÖLÃœM ORANI %20Kalp fibrilasyonuOsijenin beÅŸne gidiÅŸinin engellenmesiGecikmiÅŸ ölümlerKALP AKCÄ°EÄžER RAHATSIZLIKLARIAritmi, tansiyon edÄŸiÅŸimleriElektro kardiyografik deÄŸiÅŸimlerMiyokardiyal hasarlarkalp ritmi bozukluklarıSolunum yollarındaki bozukluklarNÖROLJÄ°K-PSÄ°KÄ°YATRÄ°K RAHATSIZLIKLARBilinç kaybı- komaUykusuzluk, endiÅŸe, kafa karışıklığı,Elektrosefalokrafik anormalliklerBeyin serebellum hasarlarıKısmi veya tam felçNöropati- acı sendromlarıOmurilik hasarlarıParkinsonBellek kayıplarıKonsantrsayno yetersizlyikleriSinir- depresyon ve baÅŸaÄŸrısı, ışığa karşıhassasiyet gibi rahatsızlıklarTravma sonrası ranatsızlıklarYANIKLARKüçük ve derin giriÅŸ çıkış noktalarıTemas v emetal ısınmasıFlaÅŸGövde ve omuzlarda lichtenberg figürleriGÄ°YSÄ°LER VE AYAKKABILARElbiseler bozuluyor, yıpranıyor ve yanıklar oluÅŸuyorİÇ TRAVMALARBeyinde, akciÄŸer ve karaciÄŸerde, bağırsaklardaKafatasında ender olarak kırıklarİŞİTSEL VE GÖRMETimpanik zar yırtılmalarıSağırlık, vertigo bozuklukları, kulak çınlamasıKornea zedelenmesi, geçici körlük, retina anormallikleri- optik neuritis katarakEn tehlikelisi kardiyo vasküler ve nörolojik olan komplikasyonlardır. Ä°lk yapılması gereken de kalp ve solunum yollarına müdahale etmek gerekir. Bu ilk müdahale çok önemli, hastayı saÄŸ tutar ve diÄŸer müdahaleler için zaman kazanırsınız. Kimileri yoÄŸun müdahalelere karşın, komaya giren kurbanlar olabiliyor ve ikincil nedenlerden dolayı ölebiliyor hastalar. Â