Çağlar boyu parlayan yıldız

Bakın, o yıllarda nasıl bir İzmir varmış...

- Atlas Tarih Dergisi ile bu ay dağıtılan “Bir Osmanlı Kentinin Modernleşme Adımları, 19. Yüzyılda İzmir” adlı albüm projesi nasıl oluştu?
- Türkerler Holding ve Mahall Bomonti projeleri arasında, İzmir kent tarihi ile ilgili kalıcı bir albümü Atlas Tarih Dergisi ile okurlara hediye edilmesi vardı. Projede yer almam teklif edildiğinde ilk düşündüğüm, İzmir gibi geçmişi binlerce yıl öncesine kadar uzanan bir kentin tarihinin hangi dönemini ele almanın yerinde olacağıydı. Getirdiğim öneri ve değerlendirmelerin sonunda, İzmir’in yıldızının en fazla parladığı ve kentte önemli fiziksel ve toplumsal dönüşümlerin yaşandığı 19. yüzyıla ait bir kesitin sunulmasına karar verdik. Üstelik belirlediğimiz başlık ve içerik, kentin en önemli endüstriyel miraslarından biri üzerinde,İzmir’in geçmişi ile bugünü arasında bir köprü olmayı hedefleyen Mahall Bomonti İzmir projesinin ruhu ile de örtüşüyordu.
- 19. yüzyılda İzmir nasıl bir kentti?
- Doğu Akdeniz’in en önemli liman kenti ve Osmanlı Devleti’nin önde gelen dış ticaret merkezlerinden biriydi. Limanın elverişliliği ve tarımsal alanın zenginliği, kenti özellikle Avrupalı tüccarlar açısından cazibe merkezi kılıyordu. Tüm bu özellikleriyle İzmir, İmparatorluğun İstanbul’dan sonra en büyük ve en kalabalık kentiydi. İthalat ve ihracatın yoğun olduğu İzmir’de en önemli ihraç ürünleri tütün, palamut, kök boya, incir, üzüm, pamuk ipliği ve halıydı. Kenti uluslararası ticarette bilinir ve önemli kılan da bu ürünlerdi.

DEMİRYOLU VE RIHTIM İLE İZMİR’İN ÖNEMİ ARTTI
- Bu dönemde kentte yaşanan en önemli gelişmeler nelerdi?
- Bir liman kenti olarak İzmir, Batı’ya açılan diğer Osmanlı kentleri gibi çağın gereklerine ayak uydurmak zorundaydı. Bu dönemde yaşanan en önemli gelişme demiryolu hatlarının kurulmasıydı. Bu konudaki gerekli imtiyazı alan İngilizler tarafından 1866 yılında ulaşıma açılan İzmir – Aydın demiryolu, İmparatorluğun Anadolu’da inşa edilen ilk demiryolu hattıydı. İkinci bir hat olarak hayata geçirilen İzmir – Kasaba yani Turgutlu demiryolunun işletmesi ise 1894 yılında Fransızlara devredildi. Bu hatlar sadece ulaşımı hızlandırmakla kalmadı, tarımsal üretimin ve ihracatın artmasında da etkili oldu. Zaten artan ticaret hacminin gerektirdiği modern bir rıhtımın inşası o tarihlerde başladı.

İLK GENEL TİYATRO İZMİR’DE KURULDU
- 19. yüzyıl İzmir’ini modern kılan diğer unsurlar nelerdi?
- Tramvayla ulaşım, körfezde düzenli vapur seferleri, kentin belirli kesimlerinin de olsa havagazı ile aydınlatılması, içme suyu için bir su ve buz fabrikasının kurulması, posta ve telgraf hizmetleri ile belediyecilik hizmetlerinin başlaması yine bu dönemde gerçekleşti. 19. yüzyılın başlarına kadar kentte sadece gayrimüslimlere ait hastaneler varken, ilk sivil Türk hastanesi “Gureba-i Müslimin” 1849 yılında kuruldu. Gelişen ticaret hacmine bağlı olarak hızla artan nüfus, kentte modern konutların inşasını gerekli kıldı. Günümüzde cumbaları ile dikkat çeken ve şehrin farklı semtlerinde hala varlığını koruyan bu yapıların neredeyse tamamı 1870’li yıllardan itibaren inşa edilmişti.

İZMİRLİ BOMONTİ AİLESİ
- Peki biraz da Bomonti Ailesi ve İzmir’deki Aydın Bira Fabrikası’ndan bahsedebilir miyiz?
- Her ikisi de İstanbul’da dünyaya gelen İsviçre asıllı August Walter Bomonti ve Adolf Robert Bomonti biraderler 1893 yılında İstanbul Feriköy’de bir bira fabrikası kurmuşlar. Ancak çok fazla bilinmeyen bir gerçek daha vardır ki esas bira konusunda uzman olan kişi, babaları Bern doğumlu Christian August Bomonti’dir. Bomonti Ailesi, on altı yıl boyunca İmparatorluğun en önemli bira üreticisiydi. 1909 yılında yine İstanbul Büyükdere’de işlemeye başlayan Nektar Bira Fabrikası ile yaşanan rekabet 1912 yılında iki şirketin birleşmesiyle sonuçlandı ve şirket “Bomonti – Nektar Birleşik Bira Fabrikaları” adını aldı. Şirket 1912 yılında Aydın Bira Fabrikası’nı faaliyete geçirdi. Halkapınar – Darağacı mevkiinde, kurulan ve halka açık bir de bira bahçesi bulunan Aydın Bira Fabrikası, 1940 yılında İnhisarlar İdaresi tarafından satın alınıncaya dek faaliyetlerini sürdürdü. Osmanlı döneminden Cumhuriyet’in ilk yıllarına kadar ülkenin sayılı markalarından olan “Bomonti” adı altında sadece bira değil, gazoz, soda ve rakı da üretilmişti.

- Öyleyse Bomonti-Aydın Bira Fabrikası İzmir sanayisi için olduğu kadar Osmanlı sanayisi için de önemli bir işletmeydi.
- 19. yüzyılda İzmir, İmparatorluk topraklarında yaşanan sanayileşme hareketinin de önemli bir parçasıydı. Bir dönem İzmir’in gözde mesire yerlerinden olan bu bölgede faaliyet gösteren kâğıt fabrikası ile buz, un, iplik ve yün fabrikaları gibi işletmelerin yanı sıra en büyük işletme Aydın Bira Fabrikası’ydı. Fabrikanın bünyesinde var olan ve 1930’lu yılların kent rehberlerinde “Bomonti bira bahçesi”olarak anılan bu alan İzmirliler için bir sosyalleşme mekânı olmaya uzun süre devam etti.
- Sizi tanıyabilir miyiz?
- Ege Üniversitesi Gıda Mühendisliği’nden mezun olduktan sonra uzun yıllar gıda sektöründe mühendis ve yönetici olarak çalıştım. 25 yılı aşkın süredir, eşim Nejat Yentürk ile birlikte, “İzmir kent tarihi” alanlarında koleksiyon ve araştırmalar yapıyorum. Koleksiyonumuzda İzmir kent tarihi ile ilgili binlerce obje, belge ve fotoğraf yer var. Araştırmalarımı, televizyon belgeseli ve sergi danışmanlıklarına ek olarak  gerek akademik, gerekse diğer ortamlarda paylaşıyorum. Ayrıca, merkezi Berlin’de bulunan ve müzecilik alanında faaliyet gösteren bir şirketin Türkiye’deki danışmanlık ve metin yazarlığı görevlerini de yürütüyorum.