Aklınızdan geçen birisinin o an telefon etmesinin anlamı ne?

Bir yılbaşı sabahı, bahçenizdeki aÄŸaca takılan bir balonun içinden çıkan mesaj sayesinde 40 yıllık arkadaşınıza kavuÅŸmanın ilahi bir yanı mı var?Önce size müthiÅŸ tesadüflerle gerçekleÅŸen iki gerçek olay anlatacağız:1) Ä°KÄ° ARKADAÅžI BULUÅžTURAN OLAY: Bir adam yılbaşı gecesi ucundaki kartta kendi adresi bulunan sarı bir gazlı balonu havaya bırakır. Balon yükseklerde kaybolduktan sonra kuvvetli rüzgarın etkisiyle doÄŸuya doÄŸru sürüklenir. Yerden birkaç bin metre yükseklikte hava basıncı düşünce balon patlar ve yere iner... Yeni yılın ilk günü bir ev sahibi, bahçesindeki elma aÄŸacına asılı kalan patlamış sarı balonu bulur. Herhalde çocukların iÅŸidir, diye düşünürken kartı görür. Mutlaka aranmak istediÄŸini söyleyen kiÅŸi, kırk yıldır görmediÄŸi bir arkadaşı deÄŸil mi?! Sarı balon sayesinde Vural ve Ufuk Bey 2003 yılında yeniden bir araya gelirler. 2) CONCORD’U VURAN RASLANTI: Bir uçak Paris Charles de Gaulle havaalanındaki hareket pistinde küçük bir metal parçasını düşürür; parça orada öylece fark edilmeden kalır. Kısa bir süre sonra ikinci bir jet hareket ederken tam da bu küçük titan maden parçası üzerinden geçer ve bir felaket zincirini doÄŸuran bir reaksiyonu baÅŸlatır. Önce lastik patlar, patlayan lastiÄŸin parçalarından biri kanada denk gelir ve çarpışmanın ÅŸok dalgası depoyu patlatır. Dışarı sızan kerosen yakıtı soldaki motor tarafından emilince de yangın alarmı çalar. Pilotlar yangın alarmını gördüklerinde uçak, arkasında 200 metrelik bir alev kuyruÄŸu sürüklemeye baÅŸlamıştır bile. Pilot motoru durdurma emri verir. Oysa bu iÅŸlem uçağın dengesini iyice bozar ve Fransız Hava Yolları’na ait Concorde uçağı 100 yolcusuyla birlikte Paris’teki bir banliyö otelinin üzerine düşer. Bu kaza, yolcuların ölümünden baÅŸka, efsanevi Corcorde uçaklarının da sonuna hazırlayacaktır.Hepsi raslantı mı?Bunların hepsi rastlantı mı? Patlamış bir balon gibi deÄŸersiz nesnelerin iki insanın yaÅŸamında yeni bir döneme vesile olması veya küçük bir metal parçasının olaylar zincirini baÅŸlatarak çok sayıda insanın yaÅŸamını alması, tüyler ürpertici olduÄŸu kadar çaresizliÄŸi de beraberinde getirmekte. Ä°nsanlar belli hedeflere göre düşünerek davranmaya alışıktır. Evrenin iyilikte olduÄŸu kadar kötülükte de mantıksız davranması, insanın hayal gücünü zorlar ve ister istemez balonun hedefine ulaÅŸması için herhangi ek (olaÄŸanüstü!) bir gücün devreye girip girmediÄŸini düşünür. Ve rastlantılar zinciriyle meydana gelen Concorde kazasında hiç kimsenin suçlu olmaması, özellikle de kurbanların yakınları için kabul edilemez bir durumdur. Bu tür olayların rastlantısal olarak yaÅŸandığı bir dünya, acımasız ve anlamsız geliyor. Yoksa Lao Tse haklı mıydı? "Gökyüzü insanları samandan köpekler sanıyor" diyen Çinli filozofun döneminde, insanlar samandan örülmüş köpekleri uÄŸursuzluklardan kurtulmak için onun sunağına bırakır, törenden sonra da ayaklarıyla çiÄŸnerlerdi. Tanrının diÄŸer adı mı?Birçok insan rastlantıların varlığından bile kuÅŸkulu. "Rastlantı, belki de ona sahip çıkmak istemeyen Tanrının diÄŸer adıdır" diye tahmin etmiÅŸti örneÄŸin ozan Anatole France. Bazıları ise kaderini kartlarda görüp doÄŸaüstü yollardan deÄŸiÅŸtirebileceÄŸinden emindir. François Mitterand gibi zeki bir devlet baÅŸkanının bile, önemli kararlardan önce astrologlarına danıştığı açıklanmıştı. Hatta Nobel ödüllü Niels Bohr gibi dehaların bile, rastlantı sorunsalıyla başı dertteydi ve modern atom fiziÄŸinin babası olarak, rastlantıyı mekanistik doÄŸa bilimlerine yerleÅŸtirmesine raÄŸmen kapısının üzerine bir at nalı da asmadan edememiÅŸti. ArkadaÅŸları onun bu konuyu daha iyi bilmesi gerektiÄŸini söylediklerinde ise "Ona inanmasak da, iÅŸe yarayabiliyor" demiÅŸti. Yoksa kader, insanları kukla gibi oynatabilir mi? Rastlantı üzerine düşünmek en derin felsefe sorularına dalmak kadar yaÅŸamın içindeki sorunlara dokunmak gibidir. YaÅŸamın ne kadarı önceden belirlenmiÅŸtir? Tarihin bir hedefi var mı? Ve insanlar, 21.yy’da git gide zorlaÅŸan dünyada, geleceÄŸi eskisi gibi iyi görememek ve plan yapamamakla nasıl baÅŸa çıkıyorlar? Beynimiz ve rastlantı"Rastlantı" fenomeni ilk bakışta kavranması çok zor gibi görünse de Türk Dil Kurumu sözlüğünde "Bilgiye, isteÄŸe, kurala veya belli bir sebebe dayanmaksızın oluveren karşılaÅŸma" ÅŸeklinde birkaç sözlükle açıklanıvermiÅŸtir. Fakat geçtiÄŸimiz yıllarda bilim, bu saptamaya anlam kazandırdı. Bir ÅŸeyi tesadüfen yaÅŸamak, bilinmezliÄŸin bir sonucu. Bazı olaylar, anlaşılmayacak kadar çok etkilerle belirlenmiÅŸtir ve karmaşıktır. Fakat bazen de bilinmezliÄŸin önüne geçmek zordur. Bilim, iÅŸte insanların belki de hiçbir zaman öğrenemeyecekleri bu noktaya el attı. Rastlantıların insanlar tarafından kabul edilmesinin neden bu kadar zor olduÄŸunu, nöropsikologlar evrimsel sebeplerle açıklarken, kavram bilimcileri de insanların rastlantılardan ne ÅŸekilde yararlanabileceklerini gösteren stratejiler keÅŸfettiler. Balon raslantı mıydı?Peki yılbaşı gecesinde uçan balon olayı gerçekten de rastlantı mıydı? Ä°ki dostun ÅŸansı aslında sır deÄŸil; sonuçta mantık her olayı ve etkisini açıklayabiliyor. Vural Bey yılbaşı akÅŸamı balonu havalandırmasaydı ve rüzgar doÄŸuya doÄŸru deÄŸil de batıya doÄŸru esseydi, kart Ufuk beye ulaÅŸmayacaktı. Bu oyunu dilediÄŸimiz kadar uzatabiliriz. ÖrneÄŸin Vural bey bir partiye davet edilmiÅŸ olsaydı belki de aklına balon uçurmak gelmeyecekti. Ve Ufuk Bey yıllar önce bahçesine bir elma aÄŸacı dikmeseydi balon oraya takılmayacaktı. Öyküde ne kadar çok ayrıntı ele alınırsa, durum o kadar karışık hale gelir (örn. Ufuk Bey niçin elma aÄŸacı dikmek istemiÅŸti?) ve deÄŸersiz bilgiler çoÄŸalır. Ne kadar çok ayrıntı bulunursa bulunsun hiçbir zaman balonun bir adamdan diÄŸerine uçtuÄŸunu gösteren bir zorunluluÄŸa ulaşılmayacaktır. Ve her türlü koÅŸullar önceden biliniyor olsaydı bile, hiç kimse böyle bir tahminde bulunamazdı. Bir ÅŸeyi açıklamak demek, karmaşık bir iliÅŸkiyi basit bir formüle dönüştürmektir. Bu da bu öyküde mümkün deÄŸil. Rastlantısal nedir?Son yıllarda rastlantıya çok sayıda açıklama getiren matematiksel bilgi teorisine göre, bir olay basitleÅŸtirilemiyorsa "rastlantısaldır". Bu fikir iki sayı dizisiyle açıklanmakta: 2 -7 -12 - 17- 22- 27- 32- 37 ve 0- 10- 17- 23- 24- 25- 27- 41. Ä°lk dizi bir trenin kalkış saatlerini göstermekte. Burada trenin beÅŸ dakikada bir kalktığı kolayca anlaşılıyor. Oysa Süper Loto sonuçlarını gösteren ikinci diziden böyle bir formül çıkarmak zor. Çünkü normal ve süper ikramiye kazanmak için tüm sayılar gereklidir. Rastlantı kanıtlanamazAynı ÅŸey yılbaşı gecesi öyküsü için de geçerli. Ä°ki dostun karşılaÅŸmasını açıklamak için öyküyü tüm ayrıntılarıyla birlikte baÅŸtan sona kadar anlatmak gerekirdi. Ve bu ÅŸekilde yaÅŸananlar rastlantı olarak adlandırılırdı. KuÅŸkucular, belki de biraz düşünme ile Lotto sayılarını formüle etmenin bir yolu olduÄŸunu öne sürebilir. Ama en azından -insanın yaÅŸamındaki yol ayrımlarına eÅŸit olan- sonsuz sayı dizilerinde bu mümkün deÄŸildir. ÖrneÄŸin Amerikalı matematikçi Gregory Chatin, belirli verilerin belirsizlerle iliÅŸkili olup olmadığını saptamanın imkansız olduÄŸunu göstermiÅŸtir. Chatin’in bulgusu yeni matematiksel mantığın en derin görüşlerinden biridir. Buradan çıkan sonuç ÅŸu: Ä°ster sayı dizisi ister balon öyküsündeki karşılaÅŸma olsun, bir olaylar zincirinin rastlantısal olup olmadığını bulmak olanaksız. Rastlantıyı kanıtlamak mümkün deÄŸildir. Tanrı, zar atmazBu, Albert Einstein ve arkadaÅŸlarının 1925 yılında atom fiziÄŸindeki rastlantının temel rolü üzerinde yaptıkları ve hiçbir zaman çözemedikleri tartışmanın zeminini oluÅŸturuyor. "Tanrı, zar atmaz" diye çıkışan Einstein, aslında karşıt grubun görüşlerini kabul ediyor ama yine de bilinmeyen bir doÄŸa kanununun bulunması gerektiÄŸini düşünüyordu. 20.yy’ın en büyük fizikçisi determinist idi, yani dünyanın geleceÄŸinin önceden belirlendiÄŸine inanıyordu. Karar vermek zor. Einstein’ın vardığı nokta, en az karşıtlarınki kadar kabul edilebilirdir. Sonuçta, önceden kestirilemeyen kadere inanmayı veya engellenemez bilinmezliÄŸi rastlantı olarak adlandırılmayı kiÅŸinin keyfine bırakıyor. Yine de insan, en umutsuz durumlarda bile çoÄŸunlukla mantığıyla bir anlam çıkarmaya çalışır. Gündelik yaÅŸamdaki alışılmış açıklamaların yokluÄŸunda hemen paranormal (normal dışı) tahminler yürütülür. Uçuk önerilerÖrneÄŸin bir arkadaşın, tam da onun düşünüldüğü anda telefon etmesi, düşüncenin okunulmasına yorulur. Birbirini seven insanlar da genelde rastlantı sonucu bir araya geldiklerine inanmazlar mı?Alman yazar B„rbel Mohr’un insanların rastlantıyla kendi düşüncelerini geliÅŸtirmeye dayanan önerileri, çok sayıda okurun ilgisini çekmiÅŸti. Mohr, örneÄŸin büyük kentlerde park yeri bulmakta zorlananlara "Evrenden ısmarlamalarını" önermekte. Düşüncesine göre, maddenin salınımları, varış yerine 30m önce, diÄŸer bir sürücünün doÄŸru anda park yerini terk etmesine yol açabilmekte. "Bu, fizikçilerin ama özellikle de atom fizikçilerin araÅŸtırmalarıyla kanıtlamakta" diyor Mohr. Bu ÅŸekilde dilediÄŸimiz her ÅŸeye ulaÅŸmak mümkün, hatta ikiz bebek veya bir saraya bile! Ancak sipariÅŸi veren kiÅŸi bununla birlikte kendi isteÄŸinin yerine getirilmesini isterken kozmosun iÅŸini engellemekten kaçınmalı! Mohr’un reçetesi ancak bu ÅŸekilde iÅŸliyor. EÄŸer rastlantı sonucu en uygun anda bir park yeri boÅŸalırsa, evren sözünü yerine getirmiÅŸtir. Fakat sabırsız bir ÅŸekilde turlayan ve sürekli isteÄŸini düşünen ÅŸaşırmamalı Äžkendi enerji akımını engellemiÅŸtir. Ve yazar bu konuda onu en başından uyarmıştır. Seçici algılamaYazar Mohr’un sırrı ÅŸu: seçici algılama. Bu taktik, bir dostun en uygun zamanda araması halinde düşünce okumayı da inandırıcı kılıyor. Bu olayın açıklaması, insanların yakın zamanda meydana gelebilecek olayları fazlasıyla düşünmelerinden ibaret. Yine aynı sıklıkta akıllarına bir istek gelir: "Åžimdi ÅŸu olsaydı ne iyi olurdu...". Bu düşünce genelde hemen unutulur. Ama düşüncenin hemen ardından telefon çalarsa ya da doÄŸrudan doÄŸruya istek yerine gelirse, bu önemli rastlantı hatırda kalır. Ve doÄŸaüstü kuvvetlere inanmakta eÄŸimli olan kiÅŸiler kendileri içing erekli kanıtı da bulmuÅŸtur ve gelecekte hep iç ve dış dünya arasındaki ortak sesi yakalamaya çalışacaktır. Gördünüz mü? Ancak bu tür yorumlara hemen hepimizin beyni biraz açık durur.. kimbilir kaçımız benzer olaylar yaÅŸadık ve "tanrının iÅŸine bak!" deÅŸip durduk!Düşünce mantıklı mı?Bu noktada düşüncenin çok da mantıklı iÅŸlediÄŸini söyleyebilir miyiz? Kapasitesi sınırlı olması nedeniyle, bellek düzen ve mantık üzerine kuruludur. Rastlantıların her türlü basitleÅŸtirilmeye kapalı olması da, onları beyindeki veri iÅŸleminin kancaları haline getirir. Beyin, bu tür anlamlarla oyalanmak yerine ihtiyaç halinde bir açıklama sunar. Ayrıca evrim insan beynini kritik mantık yerine spekülasyonlara göre programlamıştır. Dünyada yaÅŸayan insanın kurallara ihtiyacı vardır. Rastlantılara hemen teslim olmamakla en iyisini yapar ve onlara inanmadığı için de daha zeki hale gelir. Beyin yetiÅŸkinlerin konuÅŸmasındaki seslerin anlamlı olduÄŸunu kanıtlamasaydı, bebekler asla konuÅŸmayı öğrenemezlerdi. KonuÅŸma yetisine dayanan son araÅŸtırmalar göstermiÅŸtir ki, bebekler en geç sekiz aylık olduklarında ilk sözcük ve cümleleri, dikkat çekici ve tekrarlanan sesleri bilinçsiz olarak hatırlayarak öğreniyorlar. Beyindeki mekanizmalar, kumarhanede rulet sonuçlarından bir sistem okumaya çalışan oyuncununkiyle aynıdır. Kozmosta düzen arayışıBilim adamları da içlerinde doÄŸadaki kurallara köklü inançları olmasaydı, yeni bilgilere ulaÅŸamazlardı. Bilim, kozmostaki düzen arayışıdır; ortaya çıkan her yeni bulgu dikkatli bir gözlemcinin o zamana kadar hiç kimsenin dikkatini çekmemiÅŸ bir iliÅŸkiyi birden bire fark etmesinin bir sonucudur. Aynı kuvvetin, hem bir elmayı yeri düşürdüğü hem de gezegenleri güneÅŸin etrafında döndürdüğü, bugün gayet doÄŸal karşılanmakta. Oysa Isaac Newton’un çaÄŸdaÅŸlarının, o zamanlar bu çekim teorisini bilim dışı kabul etmeleri için her türlü neden vardı. O zamanlar bilimden bilim dışına kaymak çok kolaydı. Newton’un özel kütüphanesinde simya, kabalistik ve büyücülükle ilgili kitaplar bulunuyordu. Fizikçiye göre araÅŸtıran beynin her ÅŸeyi bilmesi gerekirdi. Günümüz bilim adamları için bu düşünce doÄŸru gelmeyebilir ama Newton ve diÄŸerleri bu teÅŸvik olmadan belki de asla doÄŸanın gizli yasalarını bulmak için bu kadar çaba harcamayacaklardı. Newton, yerçekimi kanununu doÄŸru bulmuÅŸtu. Ancak insanların birçoÄŸu gerçeklerden uzak olan teorilere inanıyor ve en zayıf sinyallerden bile anlam çıkarmaya çalışıyorlar; bunu ise insandaki öğrenme yeteneÄŸinin bir bedeli olarak görmek gerekir. Ä°statistikçiler birinci türden bu hatayı: yanlış alarm olarak adlandırırlar. Â